تفسیر قرآن کریم ،سوره بقره ، آیه ۱۷۷ ( نوشتاری ) آیت الله مکارم شیرازی

قرآن کریم ،سوره بقره ، آیه ۱۷۷

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَهِ  وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی  الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَى الزَّکاهَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ  الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

نیکی ، (تنها) این نیست که (به هنگام نماز،) روی خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید؛ (و تمام گفتگوی شما، درباره ی قبله و تغییر آن باشد؛ و همه ی وقت خود را مصروف آن سازید؛) بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا، و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب ( آسمانی)، و پیامبران، ایمان آورده ؛ و مال (خود) را، با همه ی علاقه‏ ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می‏کند ؛ نماز را برپا می‏دارد و زکات را می‏پردازد ؛ و (همچنین) کسانی که به عهد خود -به هنگامی که عهد بستند- وفا می‏کنند؛ و در برابر محرومیتها و بیماریها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‏دهند؛ اینها کسانی هستند که راست می‏گویند؛ و (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛) و اینها هستند پرهیزگاران.

تفسیر نمونه :

شأن نزول:

چون تغییر قبله سر و صدای زیادی در میان مردم بخصوص یهود و نصاری به راه انداخت، یهود که بزرگترین سند افتخار خود (پیروی مسلمین از قبله آنان) را از دست داده بودند زبان به اعتراض گشودند، که قرآن در آیه‏ ی ۱۴۲ با جمله‏ ی (سیقول السفهاء) به آن اشاره کرده است آیه‏ی فوق نازل گردید و تأیید کرد که اینهمه گفتگو در مسأله‏ ی قبله صحیح نیست بلکه مهم‏تر از قبله مسائل دیگری است که معیار ارزش انسانهاست و باید به آنها توجه شود و آن مسائل را در این آیه شرح داده است.

تفسیر :

ریشه و اساس همه‏ ی نیکیها

همانگونه که در تفسیر آیات تغییر قبله گذشت، نصارا به هنگام عبادت رو به سوی شرق و یهود رو به سوی غرب کرده، عبادات خود را انجام می‏دادند، اما خدا کعبه را برای مسلمین قبله قرار داد که در طرف جنوب بود و حد وسط میان آن دو محسوب می‏شد.

و نیز دیدیم که مخالفین اسلام از یکسو و تازه مسلمانان از سوی دیگر چه سر و صدائی پیرامون تغییر قبله به راه انداختند.

آیه‏ی فوق روی سخن را به این گروهها کرده، می‏گوید: «نیکی تنها این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی شرق و غرب کنید و تمام وقت خود را صرف این مسأله نمائید» (لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق والمغرب).

«برّ» (بر وزن ضد) در اصل به معنی توسعه است، سپس در معنی نیکیها و خوبیها و احسان، به کار رفته است، زیرا این کارها در وجود انسان محدود

نمی‏شود و گسترش می‏یابد و به دیگران می‏رسد و آنها نیز بهره‏مند می‏شوند.

و «بر» (بر وزن نر) جنبه وصفی دارد و به معنی شخص نیکوکار است، در اصل به معنی بیابان و مکان وسیع می‏باشد، و از آنجا که نیکوکاران روحی وسیع و گسترده دارند این واژه بر آنها اطلاق می‏شود.

قرآن سپس به بیان مهمترین اصول نیکیها در ناحیه ایمان و اخلاق و عمل ضمن بیان شش عنوان پرداخته چنین می‏گوید: «بلکه نیکی (نیکوکار) کسانی هستند که به خدا و روز آخر و فرشتگان و کتابهای آسمانی و پیامبران ایمان آورده‏اند» (ولکن البرّ من آمن باللَّه والیوم الاخر والملائکه والکتاب والنبیین).

در حقیقت این نخستین پایه همه‏ی نیکیها و خوبیها است: ایمان به مبدأ و معاد و برنامه‏ های الهی، و پیامبران که مأمور ابلاغ و اجرای این برنامه‏ ها بودند، و فرشتگانی که واسطه‏ ی ابلاغ این دعوت محسوب می‏شدند، ایمان به اصولی که تمام وجود انسان را روشن می‏کند و انگیزه‏ی نیرومندی برای حرکت به سوی برنامه‏ های سازنده و اعمال صالح است.

جالب اینکه نمی‏گوید «نیکوکار» کسانی هستند که… بلکه می‏گوید «نیکی» کسانی هستند که…

این به خاطر آن است که در ادبیات عرب و همچنین بعضی زبانهای دیگر هنگامی که می‏خواهند آخرین درجه تأکید را در چیزی بیان کنند آن را بصورت مصدری می‏آورند نه به صورت وصف، مثلا گفته می‏شود علی علیه‏ السلام عدل جهان انسانیت است، یعنی آنچنان عدالت‏پیشه است که گوئی تمام وجودش در آن حل شده و سر تا پای او در عدالت غرق گشته است، به گونه ‏ای که هرگاه به او نگاه کنی چیزی جز عدالت نمی‏بینی! و همچنین در نقطه مقابل آن می‏گوئیم بنی‏امیه ذلت اسلام بودند گوئی تمام وجودشان تبدیل به خواری شده بود.

بنابراین از این تعبیر ایمان محکم و نیرومندی در سطح بالا استفاده می‏شود.

پس از ایمان به مسأله انفاق و ایثار و بخششهای مالی اشاره می‏کند و می‏گوید: «مال خود را با تمام علاقه‏ای که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان می‏دهند» (و آتی المال علی حبه ذوی القربی والیتامی والمساکین و ابن السبیل والسائلین و فی الرقاب).

بدون شک گذشتن از مال و ثروت برای همه کس کار آسانی نیست، مخصوصاً هنگامی که به مرحله ایثار برسد، چرا که حب آن تقریباً در همه‏ی دلها است، و تعبیر علی حبه نیز اشاره به همین حقیقت است که آنها در برابر این خواسته دل برای رضای خدا مقاومت می‏کنند.

جالب اینکه در اینجا شش گروه از نیازمندان ذکر شده‏اند: در درجه اول بستگان و خویشاوندان آبرومند، و در درجه بعد یتیمان و مستمندان، سپس آنهائی که نیازشان کاملا موقتی است مانند واماندگان در راه، بعد سائلان، اشاره به اینکه نیازمندان همه اهل سؤال نیستند، گاهی چنان خویشتن دارند که ظاهر آنها همچون اغنیا است در حالی که در باطن سخت محتاجند، چنانکه قرآن در جای دیگر می‏گوید یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف: «افراد ناآگاه آنها را به خاطر شدت خویشتنداری اغنیاء تصور می‏کنند» (سوره‏ ی بقره- ۲۷۳) و سرانجام به بردگان اشاره می‏کند که نیاز به آزادی و استقلال دارند هر چند ظاهراً نیاز مادی آنها به وسیله مالکشان تأمین گردد.

سومین اصل از اصول نیکیها را برپا داشتن نماز می‏شمرد و می‏گوید: «آنها نماز را برپا می‏دارند» (و اقام الصلوه).

نمازی که اگر با شرائط و حدودش، و با اخلاص و خضوع، انجام گیرد، انسان را از هر گناه بازمی‏دارد و به هر خیر و سعادتی تشویق می‏کند.

چهارمین برنامه آنها را اداء زکات و حقوق واجب مالی ذکر کرده می‏گوید:

«آنها زکات را می‏پردازند» (و آتی الزکوه).

بسیارند افرادی که در پاره‏ای از موارد حاضرند به مستمندان کمک کنند اما در اداء حقوق واجب سهل‏انگار می‏باشند، و به عکس گروهی غیر از ادای حقوق واجب به هیچگونه کمک دیگری تن درنمی‏دهند، حتی حاضر نیستند حتی یک دینار به نیازمندترین افراد بدهند، آیه‏ی فوق با ذکر «انفاق مستحب و ایثارگری» از یکسو، و «ادای حقوق واجب» از سوی دیگر، این هر دو گروه را از صف نیکوکاران واقعی خارج می‏سازد و نیکوکار را کسی می‏داند که در هر دو میدان انجام وظیفه کند.

و جالب اینکه در مورد انفاقهای مستحب کلمه علی حبه (با اینکه ثروت محبوب آنها است) را ذکر می‏کند، ولی در مورد زکات واجب نه، چرا که ادای حقوق واجب مالی یک وظیفه الهی و اجتماعی است و اصولا نیازمندان- طبق منطق اسلام- در اموال ثروتمندان به نسبت معینی شریکند، پرداختن مال شریک نیازی به این تعبیر ندارد.

پنجمین ویژگی آنها را وفای به عهد می‏شمرد و می‏گوید: «کسانی هستند که به عهد خویش به هنگامی که پیمان می‏بندند وفا می‏کنند» (والموفون بعهدهم اذا عاهدوا).

چرا که سرمایه‏ ی زندگی اجتماعی اعتماد متقابل افراد جامعه است، و از جمله گناهانی که رشته اطمینان و اعتماد را پاره می‏کند و زیربنای روابط اجتماعی را سست می‏نماید ترک وفای به عهد است، به همین دلیل در روایات اسلامی چنین می‏خوانیم که مسلمانان موظفند سه برنامه را در مورد همه انجام دهند، خواه طرف مقابل، مسلمان باشد یا کافر، نیکوکار باشد یا بدکار، و آن سه عبارتند از: وفای به عهد، ادای امانت و احترام به پدر و مادر.

و بالاخره ششمین و آخرین برنامه این گروه نیکوکار را چنین شرح می‏دهد: «کسانی هستند که در هنگام محرومیت و فقر، و به هنگام بیماری و درد، و همچنین در موقع جنگ در برابر دشمن، صبر و استقامت به خرج می‏دهند، و در برابر این حوادث زانو نمی‏زنند» (والصابرین فی البأساء والضراء و حین البأس)

و در پایان آیه به عنوان جمع‏بندی و تأکید بر شش صفت عالی گذشته می‏گوید: «اینها کسانی هستند که راست می‏گویند و اینها پرهیزگارانند» اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المتقون).

راستگوئی آنها از اینجا روشن می‏شود که اعمال و رفتارشان از هر نظر با اعتقاد و ایمانشان هماهنگ است، و تقوا و پرهیزگاریشان از اینجا معلوم می‏شود که آنها هم وظیفه خود را در برابر «اللّه» و هم در برابر نیازمندان و محرومان و کل جامعه انسانی و هم در برابر خویشتن خویش انجام می‏دهند.

جالب اینکه شش صفت برجسته فوق هم شامل اصول اعتقادی و اخلاقی و هم برنامه‏های عملی است.

در زمینه‏ی اصول اعتقادی تمام پایه‏های اصلی ذکر شده، و از میان برنامه‏های عملی به انفاق و نماز و زکات که سمبلی از رابطه‏ ی خلق با خالق، و خلق با خلق است اشاره گردیده و از میان برنامه‏ های اخلاقی تکیه بر وفای به عهد و استقامت و پایداری شده که ریشه همه‏ ی صفات عالی اخلاقی را تشکیل می‏دهد.

منبع : تفسیر نمونه ، حضرت آیت الله مکارم شیرازی