تفسیر سوره بقره ، آیه۲۱۵
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ *
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر
از تو سؤال میکنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکی (و سرمایه ی سودمند مادی و معنوی) که انفاق میکنید، باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است.( لازم نیست تظاهر کنید، او میداند).
تفسیر نمونه
از تو سؤال میکنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکی (و سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق میکنید، باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (لازم نیست تظاهر کنید، او میداند).
شان نزول:
«عمرو بن جموح» پیرمردی بزرگ و ثروتمند بود به پیامبر عرض کرد: از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانی؟ آیه فوق نازل شد و به او پاسخ گفت.
تفسیر:
از چه چیز باید انفاق کرد؟
در قرآن مجید آیات فراوانی- مخصوصا در سوره بقره- درباره انفاق و بخشش در راه خدا آمده است و برای این کار پاداشها و فضیلتهای بزرگی ذکر شده همین امر سبب میشد که درباره جزئیات این کار از پیامبر سؤال کنند و بدانند از چه چیزهائی و در مورد چه کسانی انفاق کنند؟
لذا در آیهی مورد بحث میفرماید: «از تو سؤال میکنند چه چیز را انفاق کنند» (یسئلونک ماذا ینفقون).
سپس میافزاید «بگو هر خیر و نیکی (و هر گونه سرمایه سودمند مادی و معنوی)که انفاق میکنید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد» (قل ما انفقتم من خیر فللوالدین و الاقربین و الیتامی و المساکین و ابن السبیل).
مسلما ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداقهای روشن است و گرنه منحصر به آنها نمیباشد بنابراین پاسخ آنها در حقیقت این است که هم اشیائی که از آن انفاق میکنند دایره وسیعی دارد و هم کسانی که به آنها انفاق میشود.
در مورد اول با ذکر کلمه «خیر» که هر نوع کار و مال و سرمایه مفیدی را شامل میشود پاسخ کامل و جامعی به سؤال آنها داده شده و حتی امور معنوی همچون علم را نیز در برمیگیرد، هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق، اموال است.
و در مورد دوم در عین گسترده بودن مورد انفاق اولویت ها نیز بیان شده است مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مساله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتی کسانی را که ذاتا فقیر نیستند ولی بر اثر حادثه ای مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده اند شامل میشود.
در پایان آیه میفرماید: «و هر کار خیری انجام میدهید خداوند از آن آگاه است» (و ما تفعلوا من خیر فان الله به علیم).
لزومی ندارد تظاهر کنید، و مردم را از کار خویش آگاه سازید، چه بهتر که برای اخلاص بیشتر انفاق های خود را، پنهان سازید، زیرا کسی که پاداش میدهد از همه چیز با خبر است، و کسی که جزا به دست اوست حساب همه نزد اوست.
جملهی «و ما تفعلوا من خیر» معنی وسیعی دارد که تمام اعمال خیر را شامل میشود نه تنها انفاق در راه خدا که هر کار نیکی را خداوند میداند، میبیند و پاداش خیر میدهد.
نکته:
هماهنگی سؤال و جواب در آیه
بعضی تصور کرده اند که سؤال کنندگان در این آیه، از اشیائی که انفاق باید کرد، پرسش کرده اند، ولی جواب از مصارف و کسانی که مورد انفاق قرار میگیرند داده شده، و این به خاطر این است که شناخت مورد، مهمتر بوده است. ولی این یک اشتباه است زیرا قرآن هم پاسخ از سؤال آنها داده و هم موارد انفاق را روشن ساخته است و این از فنون فصاحت است که هم پاسخ سؤال داده شود و هم به مساله مهم دیگری که مورد نیاز بوده اشاره شود.
به هر حال جمله ی «ما انفقتم من خیر» (آنچه از نیکی ها انفاق میکنید) میگوید: انفاق از هر موضوع خوبی میتواند باشد، و تمام نیکی ها را شامل میشود، خواه از اموال باشد یا خدمات، از موضوعات مادی باشد یا معنوی.
در ضمن تعبیر «خیر» آن هم به صورت مطلق، نشان میدهد که مال و ثروت ذاتا چیز بدی نیست، بلکه یکی از بهترین وسایل خیر است، مشروط به اینکه به نیکی از آن بهره گیری شود.
و نیز تعبیر به «خیر» ممکن است به این نکته هم اشاره داشته باشد که انفاقها باید از هر گونه منت و آزار و کارهایی که حیثیت اشخاص مورد انفاق را مخدوش میکند، برکنار باشد به طوری که بتوان به عنوان «خیر» مطلق از آن یاد کرد.
منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام آیت الله مکارم شیرازى