سیره تربیتی انبیای الهی در قرآن کریم ( نوشتاری ) حجت الاسلام والمسلمین عابدینی

سیره تربیتی انبیای الهی در قرآن کریم
بسم الله الرحمن الرحیم و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
در ضمن آیاتی که در مورد حضرت صالح و قومش آمده، چند بار این مسأله ذکر شده که تعبیر اینطور است. خطاب به قوم ثمود است، «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ، وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ، الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ» (شعرا/۱۵۰-۱۵۲) علت اینکه اینها زیر بار فرمان صالح و امر الهی نرفتند این بود که اینها اهل اسراف بودند. لذا تعبیر به این می‌شود «وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ» شما زیر بار اینها نروید و تابع اینها نشوید. «الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ» اهل فساد هستند. و اهل هیچ اصلاحی نیستند. یک زمانی انسان «خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئا» (توبه/۱۰۲) عمل بد دارد و عمل خوب هم دارد. اما گاهی به جایی می‌رسد که سرتا پا وجودش فساد می‌شود و دیگر هیچ اصلاحی در این وجود نیست. می‌گوید: حواس شما باشد. مقدمه‌ی این از اسراف شروع می‌شود. اسراف در وجود ما ممکن است باشد. مبدأ فساد تام که می‌رسد از همین اسراف‌های جزئی آغاز می‌شود.
مرحوم علامه طباطبایی ذیل این آیات شریفه یک بحث بسیار زیبایی را ذکر کردند، آیات ۱۴۶ تا ۱۵۲ سوره‌ی شعرا که مربوط به جریان حضرت صالح(ع) است. در آیات دیگر هم جریان اسراف آمده که نه قوم بودند که اینها اهل فساد بودند و اصلاح نداشتند. مسرف بودند، مسرف یعنی کسی که اهل فساد است و اهل اصلاح نیست. مرحوم علامه می‌فرمایند: جریان اسراف حقیقتش این است که در نظام وجود یک اعتدال و یک قوامی حاکم است که هرگاه از آن قوام در عالم تخطی شود، همه عالم وجود برای اینکه آن قوام و اعتدال را برگردانند، در راستای مقابله با او قرار می‌گیرند تا او برگردد. تا عالم به سمت بقا ادامه پیدا کند. ابتدای امر اگر این فساد کم باشد، با مشکلاتی که در عالم ایجاد می‌کنند، در سر راه مفسد و مسرف می‌خواهد آن را برگرداند. یکطور تلنگر می‌زند. اما اگر این اسراف و فساد ادامه پیدا کند، عالم این را در مسیر حذف قرار می‌دهد. یعنی این را حذف می‌کند. اگر این که در کل عالم سرایت دارد، را در نظام انسانی را هم ببینیم، عین همین را خدای متعال در نظام تشریع قرار داده است. می‌گوید: در نظام تشریع و نظام انسان‌ها، در هدایت و کمالاتشان، کسانی که خودشان را از طریق الهی جدا کنند، ابتدائا گوشمالی می‌شوند. اگر گوشمالی اثر گذاشت، این برگشت و همراه شد، مشکلی نیست. اگر همراه نشد، تبدیل به حذف می‌شود. حذف یعنی نزول عذاب و ایجاد مرتبه‌ای که این را هلاک کند. منتهی هلاک در نظام قوم‌ها، هلاکت یک قوم مثل قوم ثمود است. مثل قوم عاد که در مورد قوم هود(ع) بود. اما گاهی به افراد هست.
گاهی این هلاکت به نحوی است که فرصت داده می‌شود تا مراتب فسادشان را به جایی برسانند که دیگر راه برگشتی برای آنها نیست. یعنی خدای متعال گاهی استدراج ایجاد می‌کند. لذا نگوییم: بعضی از اقوام فساد دارند اما در حقیقت هلاکت نمی‌آید. هلاکت بعد از فساد به گونه‌ای می‌آید که دیگر امیدی به اصلاح اینها نباشد. ثانیاً امید اصلاحی از نسل آنها هم نباشد. اگر امید اصلاح از نسل اینها هم باشد، خدای متعال به اینها فرصت می‌دهد. اما این فرصت به نفعشان هست یا به ضررشان هست؟ به ضررشان است چون اینها برنمی‌گردند. اما این فرصت را دارند تا این نسل ادامه پیدا کند و ودایعی که در وجود اینها ممکن است با چند نسل بعد مانده باشد، ظاهر شود. و لذا آنجایی که از بین می‌روند، گاهی از بین رفتن جلوی شقاوت بیشترشان گرفته می‌شود. اما چون نسلی در وجود اینها هست که باید آن نسل محقق شود، ودایعی است که باید محقق شود، چگونه می‌شود کسی که شقی است، از دل او آدم سعیدی به وجود بیاید؟ مرحوم علامه می‌فرماید در عالم نگاه کنید. ترازو دو کفه دارد که در مقابل هم هستند. اما این دو در مقابل هم یک چیزی را نشان می‌دهند. اینها خودش یک تعادل است. فکر نکنید هرجایی در عالم زد و خورد است، این خلاف قانون است. اینکه چیزی شکار چیز دیگری می‌شود. اینکه شب و روز از هم رفته است. خود اینها که با هم ظاهر متعارض دارند، یک کار انجام می‌دهند، کسی که کلان نگاه کند می‌بیند همه این برخوردها در یک راستا است. اما گاهی این برخوردها در مسیر آن غرض قرار نمی‌گیرد. همین باعث می‌شود خلاف آن قاعده شود. منتهی این عمدتاً در عالم انسانی محقق می‌شود. همه عالم «أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَ‏ هَدى‏» (طه/۵۰) خدا همه عالم را خلق و سپس هدایت کرد. این هدایت در نظام وجود دائمی است و همه طبق آن مسیر حرکت می‌کنند. تنها موجودی که خدای متعال به او اجازه داده که مسیری را که می‌خواهد طی کند با اختیارش طی کند، آن هم در حقیقت با دینی که فرستاده و گفته: مسیر این است. همه علائم این است و در این مسیر حرکت کن. حرکت کردن در این مسیر را به عهده انسان گذاشته اما نه به این عنوان که خدای متعال اراده‌اش در اینجا حاکم نیست. اراده الهی حاکم است اما در اینجا با اراده انسان سازگار است. لذا این انسان در برابر اراده‌ی تشریعی حق، اراده‌ای که دین الهی است، در مقابل او می‌تواند تخلف کند. این تخلف اسراف است. حالا این حقیقت اسراف که به دنبالش افساد است و دنبال فساد هلاکت است.
این اسراف به معنی حقیقت اسراف است. آن اسراف‌هایی که ما در زندگی داریم مصداق‌های این است. همه عدم تعادل است. روایتی از امام صادق(ع) داریم که به ابان ابن تغلب نقل می‌کند. می‌تواند برای انسان تکان دهنده باشند. حضرت می‌فرماید: «أَ تَرَی اللَّهَ أَعْطَی مَنْ أَعْطَی» آیا فکر کردی اگر خدا به کسی که مال و ثروتی داده، مقام و مکنتی داده، سلامتی داده، این داده‌های الهی «مِنْ کَرَامَتِهِ عَلَیْهِ؟» اگر به کسی داد، حتماً این آدم نزد خدا قربی داشته است؟ یا اینکه اگر به کسی نداده و بعضی چیزها برایش محقق نمی‌شود، دنبال روزی هست اما آنطور که ممکن است برای کسی آسان فراهم شود، برای این فراهم نشده است. «وَ مَنَعَ مَنْ مَنَعَ مِنْ هَوَانٍ بِهِ عَلَیْهِ؟» (تفسیر العیاشی/ج۲/ص۱۲) فکر می‌کنی اگر اینطور است خدا این را پست کرده است؟ نه! نه آن کرامت بر اوست، نه خدا به این نظر لطف نکرده است. با این نگاه تکلیف هر انسانی که هر نعمتی در وجودش هست و دارد، خیلی سخت‌تر می‌شود. لذا در روز قیامت دارد بعضی از کسانی که حقوقشان را درست ادا نکرده بودند، می‌گویند: کاش با این اعمالی که داریم، چیزی نداشتیم. چون حقش را درست ادا نکردیم. مسئولیت ایجاد می‌کند. لذا کسی که دارا می‌شود و خدا به او می‌دهد، در قبال این مسئول است. مال خودش نیست. اینگونه نیست که در قبال مال الهی مالک شویم. این مالکیت‌ها، اعتبارات است. هرچند بر این اعتبارات قواعد فقهی و حقوقی مترتب است. اما در نگاه توحیدی آنچه در نزد ما قرار می‌گیرد، همه به عنوان یک امانت است. امام صادق(ع) می‌فرماید: اینطور نیست که خدا نگاه حقیرانه کرده باشد و کسی که ندارد را خواسته باشد ذلیل کند و کسی که دارد را خواسته باشد عزیز کند. «کَلَّا وَ لَکِنَّ الْمَالَ مَالُ اللَّهِ» مال، مال خداست. «یَضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ وَدَائِعَ» خدا این را نزد بعضی‌ها به عنوان امانت و ودیعه قرار می‌دهد. اگر نزد حسابدار بانک پول زیاد است که آن امانتدار بانک است، اگر او اختلاس کند، رسوا می‌شود یا نه؟ بالاخره این در رسوایی و پیگیری حق نداشته و مال دیگران است. نزد او امانت است. حتی نسبت به آن مال نمی‌تواند به دیگری تفاخر کند. هرچه پول کمتر باشد خوشحالتر می‌شوند. چون وقتی پول زیاد باشد آن روز حسابرسی آنها سخت‌تر است. لذا دوست دارند خیلی کارشان شلوغ نشود. «وَ جَوَّزَ لَهُمْ أَنْ یَأْکُلُوا قَصْداً» به این اندازه به آنها اجازه داده است که از این مال بردارند، که با یک میانه روی بخورند. با میانه روی بیاشامند. با یک میانه روی بپوشند. با این میانه روی ازدواج کنند. مرکب بخرند و ماشین بخرند. «وَ یَعُودُوا بِمَا سِوَی ذَلِکَ عَلَی فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ» بقیه‌اش برای اینها نیست. در نظام مالی و اعتباری و عرفی درست است سند داریم اینها برای ماست. در نظام الهی و حسابرسی را بیان می‌کنیم. در نظام فقهی و حقوقی هنگام دعوا همه معلوم می‌شود. اما در نظام الهی می‌فرماید: این پول برای این نیست. اگر برای این نیست می‌تواند پول را راکد جایی بگذارد؟ بسیار نهی شده و حق او نیست. باید کارآفرینی کند. اگر نمی‌تواند کارآفرینی کند باید به دیگران انفاق کند. منتهی کارآفرینی سرمایه‌گذاری است که دیگران اشتغال ثابت پیدا می‌کنند و می‌توانند حقوقشان را دائماً داشته باشند، این قطعاً اولی است. سرمایه در گردش است که هم خودت سود می‌کنی و هم به دیگران نفع رساندی. «وَ یَرْمُوا بِهِ شَعَثَهُمْ» مشکلات آنها باید با این برطرف شود. اگر کسی سرمایه دار بود، فکر نکند اگر در طریق رفع مشکلات مؤمنین دیگری برآمد، کاری کرده و منتی دارد. این وظیفه‌ای بوده در قبال ودیعه‌ای که خدا به او داده است.
شریعتی: اگر ما یک پولی داشتیم و به آن دست نزدیم، این طبق چیزی که شما گفتید اسراف است؟
حاج آقای عابدینی: بله این اسراف است. سرمایه‌گذاری نکردی. اشتغال زایی نکردی. این پول را راکد جایی گذاشتی، این در نظام وجود عکس‌العملش این است که خدای متعال این را فساد می‌داند. دنبال این هلاکت است. نمی‌تواند بگوید: خودم از راه خودم! اینکه خدا برای اینها وسیع قرار داده است، این وسیع قرار دادن یعنی تو کانال اعطی من هستی. یک واسطه هستی. اگر این واسطه بودن را اجر گذاشت، و به آن اعتنا کرد، خدای متعال هم برکت بیشتر می‌دهد. گفتند: هرکسی مسیر فیض شد ما او را توسعه می‌دهیم. وقتی توسعه می‌دهد، هر کمالی که برای دیگری ایجاد می‌شود، هر راحت و هر نعمتی که برای دیگری ایجاد می‌شود جزء وجود و شئون او می‌شود و از جهت الهی این وجودش گسترده می‌شود. در نظام الهی رشد پیدا کرده است. ما در نگاه اول فکر می‌کنیم توسعه با مال است. لذا می‌گوید: وقتی تو مردی، این مال یک قبر و کفن برای تو بیشتر نیست! اما اینجا می‌گوید: این مال دست تو امانت است و ودیعه‌ی خداست. اینطور نبود که تو عزیز کرده‌ی خدا باشی و به تو داده است. نه! تو مسئولیت بیشتری داشتی انجام بدهی، خدا به تو داده است. اگر انجام دادی و خودت رشد کردی، باز شدی و این مسئولیت شکفته شد. اما اگر این کار را نکردی در مقابل اراده حق قرار گرفتی و باید پاسخگوی همه کسانی باشی که به این مال احتیاج داشتند و تو باید سرمایه گذاری می‌کردی، اینها مشکلشان رفع می‌شد. لذا در روز قیامت دارد که اینها به پا می‌خیزند. خطاب می‌شود «عین الفقرا» وقتی فقرا بلند می‌شوند، جمع زیادی بلند می‌شوند و بعد می‌گویند: شما در اینجا شفیع هستید. هرکسی به شما خدمتی کرده است، این مقام به شما داده شده است. هرکسی به شما خدمتی کرده، می‌گوید: همه سرک بکشند تا بگردند یک کاری پیدا کرده باشند، چون آنجا همه محتاج به شفاعت هستند. یکی می‌گوید: یادت هست من لیوان آبی دستت دادم؟! تا این حد دنبال بهانه هستند که خودشان را با اینها مرتبط کنند. اگر این حقیقت از لسان معصوم واقعیت دارد، اینجا به ما یاد می‌دهند.
لذا می‌فرماید: اگر کسی این کار را کرد، «فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ» بقیه را سرمایه‌گذاری کرد، بقیه را در راه دیگران صرف کرد، «کَانَ مَا یَأْکُلُ حَلَالًا» همان که می‌خورد هم حلال می‌شود. آنچه می‌آشامد. آنچه سوار می‌شود، ازدواجی که با آن پول می‌کند همه حلال می‌شود. اما اگر «وَ مَنْ عَدَا ذَلِکَ» کسی این کار را نکرد، پول را برای خودش ذخیره سازی کرد به نحوی که راکد گذاشت و صرف کارآفرینی نکرد، «کَانَ عَلَیْهِ حَرَاماً» همه کارهایی که برای خودش کرده است حرام می‌شود. منتهی این حرام فقهی نیست. این در نظام الهی است. یعنی تو رشد نمی‌کنی و کوچک هستی و مورد عتاب حق هستی. این وجود منفصلی بوده که ربطی به تو ندارد. تعبیری که خدا نسبت به عالم می‌کند. عالمی که علمش در وجودش اثر نمی‌گذارد، «کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفارا» (جمعه/۵) علم که اینقدر شریف است، اگر کسی این علم در وجودش نافع نباشد، «کَمَثَلِ الْحِمارِ» است. بدتر از آن این هست که من تو را مسئول این کار قرار دادم و تو زیر بار مسئولیت نرفتی. اینجا باید جواب بدهی که گرسنگی آنها موکول به انجام تعهد تو بود که برطرف شود. من این را به تو دادم که رشد و تعامل و وحدت ایجاد شود. تو در نظام وجود اختلال ایجاد کردی. فکر کردی این فقط برای خودت است. مثل قارون که «إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ‏ عِنْدِی‏» (قصص/۷۸) بار مرکب کند و در برابر مردم مانور بدهد.
بعد می‌فرماید: «أَ تَرَی اللَّهَ ائْتَمَنَ رَجُلًا» آیا می‌بینید که خدا شخصی را مورد امانت‌داری قرار داده باشد، امانت خودش را نزد او قرار داده باشد، «عَلَی مَالٍ یَقُولُ لَهُ» آیا او حق دارد برود برای پز دادن، «أَنْ یَشْتَرِیَ فَرَساً بِعَشَرَهِ آلَافِ دِرْهَمٍ» برود ده هزار درهم بدهد، یک اسبی بخرد که با آن پز بدهد. دل دیگران را آب کند. با اینکه آن مرکبی که این لازم داشت، مرکبی بود که با بیست درهم می‌شد خریداری کرد. نمی‌گوید یک چیز بدی سوار شو. اما می‌گوید: چیز خوبی که می‌خواهی سوار شوی نه اینکه پز بدهی. اگر تو بیشتر خرج کردی مال تو نبوده است. با اینکه طبق قاعده فقهی به اسم تو بوده است و کسی نمی‌تواند به تو بگوید: چرا این کار را کردی. اما در نظام الهی می‌گوید: آنقدری که حاجت تو بر طرف می‌شد، آن هم با راحتی حق داشتی برای خودت استفاده کنی. برای یک دسته امروز اتومبیل است، برای یک دسته لباس است، برای یک دسته خانه است، برای یک دسته برند است. می‌خواهد پز بدهد، برایش مهم است. این اسراف است و حرام در نگاه الهی است. چقدر سخت می‌شود؟ اینها همه حق‌الناس می‌شود که اینها آن روز می‌توانند بگویند: اگر این پولها آن روز به کار افتاده بود، ما همه اشتغال پیدا می‌کردیم. زندگی ما هم می‌گذشت. فشاری که به ما آمد و ما به گناه مبتلا شدیم، به سرقت و دزدی مبتلا شدیم، برای این بود که جامعه امن نبود. جامعه سرمایه‌گذاری صحیح نداشت. این برای کسی که دزدی کرده عذر نیست. اما می‌تواند بگوید: یک دلیلی که من را به دزدی کردن وا داشت این بود که این درست پولش را در جامعه سرمایه‌گذاری نکرد.
حتی آن مقداری هم که لازم داریم، درست استفاده نکنیم باز در نگاه الهی حرام می‌شود. حتی آنچه لازم داریم. می‌گوید: شرط اینکه آن پیش خدا حلال شود و رشد ایجاد کند این است که این را درست صرف کنیم. این خیلی مهم است. حلال در نظام تربیتی! اگر این را درست صرف نکردی، آن هم برایت حلال نیست. «فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ کَانَ مَا یَأْکُلُ حَلَالًا وَ یَشْرَبُ حَلَالًا، وَ یَرْکَبُ حَلَالًا، وَ یَنْکِحُ حَلَالًا» و الا آنها هم حرام می‌شود. بعد در یک خانواده می‌بینی بچه یکجور درمی‌آید. مشکلات ایجاد می‌شود. هرکدام از ما در جایی که باید صرف می‌کردیم، درست مصرف نمی‌کنیم. یکجا یک کسی اعتباری دارد، آبرویی دارد، دیگری ممکن است در نظام شخصیت ساده‌ای حساب شود، یک شخصیت شاخصی هست، این شخصیت شاخص یعنی اضافه بر آنچه این لازم دارد به او داده شده تا از این برای دیگران استفاده کند. این هم یک سرمایه است.
یا اینکه می‌خواهد مهریه تعیین کند، یک مهری معین می‌کند که پز باشد. این پز دادن اسراف است. باعث می‌شود جو عمومی جامعه به سمت این سوق پیدا کند. می‌فرماید: این از جهت تربیتی حرام است. اگر تو از عهده‌ی این مهریه هم بر بیایی، ولی چون برای پز دادن بوده است، نه برای راحتی زندگی، این خودش اسراف و فساد است و به دنبالش هلاکت است. این یک بحثی بود که در این روایت شریف آمده بود. روایت هم در المیزان، جلد هشتم، صفحه‌ی ۹۳ است که مرحوم علامه نقل می‌کند. همچنین در تفسیر عیاشی هم آمده است.
همین مشکلی که در کشور ما برای ساختمان پلاسکو ایجاد شده است، تبعات و مشکلات زیادی به همراه دارد. بالاخره اینها کاسب هستند و از دهها جای دیگر سفارش گرفتند. به دهها جای دیگر پول می‌دهند. اینها همه یک معادلات پیچیده ایجاد می‌کند. اگر درست تدبیر نشود و با رحمت به همدیگر نگاه نکنند، خیلی از اینها ممکن است خانواده‌ها و خودشان به مشکلات زیادی دچار شوند که در طولانی مدت هم مضاعف شود. این نگاه به کسانی که در رأس دولت‌ها هستند، یا در رأس قانونگذاری یا در رأس قوای مختلف هستند، یا کسی که کاری از او در هر جایی برمی‌آید، یا مدیر کل است، یعنی در نظام تربیتی اگر درست روابط را رعایت نکنند حتی اجرتی که دارند می‌گیرند برایشان حرام می‌شود. لذا گاهی می‌بینیم در زندگی برکت نیست. نتایج خوب نیست. آنچه دل ما می‌خواهد محقق نمی‌شود. برگردیم ببینیم چه کارهایی می‌توانستیم بکنیم و نکردیم. امام صادق(ع) فرمود: «المؤمن المحتاج رسول الله تعالی الیکم» مؤمنی که احتیاج دارد، حالا احتیاج مالی، آبرویی، حتی شنیدن است، لازم است حرفی را گوش کنی، هرکدام یک مرتبه است. مؤمنی که احتیاج دارد، پیک ویژه‌ی خدا به سوی توست. یعنی خدا مستقیماً یک نفر را با نامه شخصی و مخصوص و مهر کرده به اسم تو فرستاده است. من این را در خانه‌ی تو فرستادم. جواب خداست، جرأت می‌کنیم جواب ندهیم. این رسول ویژه و یک ویژه خدا به سوی توست.
برای اینکه امروز بحث حضرت صالح را تمام کنیم، از این قسمت هم عبور می‌کنیم. «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِین‏» (اسراء/۲۷) اخوان الشیاطین غیر از تابع الشیاطین است. تابع شیطان بودن یک مطلب است، اخوان شیطان بودن یعنی در عرض خود شیطان، قرین شیطان می‌شود. مُبَذّر گاهی زیادی خرج کردن غلط است. ادا نکردن حقوق واجب و رسیدن به حقوق مستحب است.
گاهی در جایی بخاطر ایجاد کردن وجهه خرج می‌کند. یکی کسی از کوفه خدمت امام صادق(ع) رسید. وقتی رسید حضرت او را تحویل نگرفت. آخر گفت: آقا چه شده است؟ گفت: تو از کوفه حرکت کردی آمدی، هر جایی رسیدی یک گوسفند زمین زدی و همه را مهمان کردی. من بخاطر همین با تو عتاب می‌کنم. گفت: من مهمان کردم! گفت: آنجا کسان دیگری هم بودند، آنها هم مرجع برای مردم بودند. مردم در زندگی‌شان اینها را قبول داشتند. با این کاری که کردی، اینها آن توان را نداشتند. باعث شد مرجعیت آنها و رجوع مردم به آنها تحقیر شود. بخاطر همین من آن برخورد سابق را با تو ندارم. یعنی گاهی زیادی خرج کردنی که حکیمانه نباشد، تبعاتش را دقت نکنیم. در گروه‌ها و تشکلات، یک گروهی خوشحال شود که گرفته و گروه دیگری نگرفته است.
منبع : برنامه سمت خدا