تفسیر سوره لیل ، آیات ۱ الی ۷  ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر سوره لیل ، آیات ۱ الی ۷

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشى * وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى * وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثى * إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى * فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى * فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

قسم به شب در آن هنگام که (جهان را) بپوشاند، * و قسم به روز هنگامی که تجلّی کند، * و قسم به آن کس که جنس مذکّر و مؤنّث را آفرید، * که سعی و تلاش شما مختلف است: * امّا آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد، * و جزای نیک (الهی) را تصدیق کند، * ما او را در مسیر آسانی قرار می‌دهیم*

تفسیر نمونه :

۱- قسم به شب در آن هنگام که جهان را بپوشاند.

شان نزول سوره‏ ی «اللیل»

مفسران برای کل این سوره شان نزولی از ابن‏عباس نقل کرده‏اند که ما مطابق آنچه مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» آورده است روایت را می‏آوریم:

«مردی در میان مسلمانان بود که شاخه‏ی یکی از درختان خرمای او بالای خانه مرد فقیر عیالمندی قرار گرفته بود، صاحب نخل هنگامی که بالای درخت می‏رفت تا خرماها را بچیند، گاهی چند دانه خرما در خانه مرد فقیر می‏افتاد، و کودکانش آن را برمی‏داشتند، آن مرد از نخل فرود می‏آمد و خرما را از دستشان می‏گرفت (و آنقدر بخیل و سنگدل بود که) اگر خرما را در دهان یکی از آنها می‏دید انگشتش را در داخل دهان او می‏کرد تا خرما را بیرون آورد!.

مرد فقیر به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شکایت آورد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: برو تا به کارت رسیدگی کنم. سپس صاحب نخل را ملاقات کرد و فرمود: این درختی که شاخه‏هایش بالای خانه فلانکس آمده است به من می‏دهی تا در مقابل آن نخلی در بهشت از آن تو باشد، مرد گفت: من درختان نخل بسیاری دارم، و خرمای هیچکدام به خوبی این درخت نیست (و حاضر به چنین معامله‏ای نیستم).

کسی از یاران پیامبر صلی اللَّه علیه و آله این سخن را شنید، عرض کرد: ای رسول خدا! اگر من بروم و این درخت را از این مرد خریداری و واگذار کنم، شما همان چیزی را که به او می‏دادید به من عطا خواهی کرد؟ فرمود: آری.

آن مرد رفت و صاحب نخل را دید و با او گفتگو کرد، صاحب نخل گفت: آیا می‏دانی که محمد حاضر شد درخت نخلی در بهشت در مقابل این به من بدهد (و من نپذیرفتم) و گفتم من از خرمای این بسیار لذت می‏برم و نخل فراوان دارم و هیچکدام خرمایش به این خوبی نیست.

خریدار گفت: آیا می‏خواهی آن را بفروشی یا نه؟ گفت: نمی‏ فروشم مگر آنکه مبلغی را که گمان نمی‏کنم کسی بدهد به من بدهی گفت چه مبلغ؟ گفت چهل نخل.

خریدار تعجب کرد و گفت عجب بهای سنگینی برای نخلی که کج شده مطالبه می‏کنی، چهل نخل!

سپس بعد از کمی سکوت گفت: بسیار خوب، چهل نخل به تو می‏دهم.

فروشنده (طمعکار) گفت اگر راست می‏گوئی چند نفر را به عنوان شهود بطلب! اتفاقا گروهی از آنجا می‏گذشتند آنها را صدا زد، و بر این معامله شاهد گرفت.

سپس خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمد و عرض کرد ای رسول خدا! نخل به ملک من درآمد و تقدیم (محضر مبارکتان) می‏کنم.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به سراغ خانواده فقیر رفت و به صاحب خانه گفت این نخل از آن تو و فرزندان تو است.

اینجا بود که سوره‏ ی واللیل نازل شد (و گفتنیها را درباره‏ی بخیلان و سخاوتمندان گفت).

در بعضی از روایات آمده که مرد خریدار شخصی بنام «ابوالدحداح» بود.

تفسیر:

تقوا و امدادهای الهی

باز در آغاز این سوره به سه سوگند تفکرانگیز از «مخلوقات» و «خالق عالم» برخورد می‏کنیم، می‏فرماید:

«به شب در آن هنگام که جهان را بپوشاند سوگند» (واللیل اذا یغشی).

تعبیر به «یغشی» ممکن است به خاطر آن باشد که تاریکی شب همچون پرده‏ ای بر نیمی از کره زمین می‏افتد، و آن را زیر پوشش خود قرار می‏دهد،

و یا به خاطر اینکه چهره‏ ی روز یا چهره‏ ی آفتاب عالمتاب با فرارسیدن آن پوشانده می‏شود، و به هر حال اشاره‏ای است به اهمیت شب و نقش مؤثر آن در زندگی انسانها، از تعدیل حرارت آفتاب گرفته، تا مساله‏ ی آرامش و سکون همه‏ ی موجودات زنده در پرتو آن، و نیز عبادت شب زنده ‏داران بیدار دل و آگاه.

۲- و قسم به روز هنگامی که تجلی کند.

سپس به سراغ سوگند دیگری می‏رود و می‏افزاید: «و قسم به روز هنگامی که آشکار و ظاهر گردد» (و النهار اذا تجلی).

و این از آن لحظه‏ای است که سپیده‏ ی صبح پرده ظلمانی شب را می‏شکافد و تاریکیها را به عقب می‏راند و بر تمام پهنه آسمان حاکم می‏شود، و همه چیز را غرق نور و روشنائی می‏کند همان نوری که رمز حرکت و حیات و مایه‏ی پرورش تمام موجودات زنده است.

در قرآن مجید زیاد بر مساله‏ ی نظام «نور» و «ظلمت»، و تاثیر آنها در زندگی بشر توجه داده شده، چرا که دو نعمت بزرگ دائمی و دو آیت از آیات مهم پروردگار است.

۳- و قسم به آنکس که جنس مذکر و مؤنث را آفرید.

و بعد به سراغ آخرین قسم رفته، می‏فرماید: «و سوگند به آنکس که جنس مذکر و مؤنث را آفرید» (و ما خلق الذکر والانثی).

چرا که وجود این دو جنس در عالم «انسان» و «حیوان» و «نبات» و دگرگونیهائی که از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد رخ می‏دهد، و ویژگیهائی که هر یک از دو جنس به تناسب فعالیتها و برنامه‏هایشان دارند، و اسرار فراوانی که در مفهوم جنسیت نهفته است، همه نشانه‏ها و آیاتی است از جهان بزرگ آفرینش، که از طریق آن می‏توان به عظمت آفریننده آن واقف شد.

تعبیر به «ما» (چیزی) در اینجا درباره‏ ی خداوند کنایه از عظمت فوق‏ العاده ذات پاک او و ابهامی است که از این نظر در این قسمت حاکم است، به طوری که او را برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم می‏سازد.

بعضی نیز گفته ‏اند «ما» در اینجا مصدریه است، و بنابراین معنی جمله چنین می‏شود. «سوگند به آفرینش مذکر و مؤنث» ولی این احتمال ضعیف به نظر می‏رسد.

در حقیقت دو سوگند اول و دوم اشاره به آیات آفاقی است و سوگند سوم اشاره به آیات انفسی.

۴- که سعی و تلاش شما مختلف است:

و سرانجام به هدف نهائی این سوگندها می‏رسد، و می‏فرماید: «سعی و تلاش و کوشش شما در زندگی گوناگون و مختلف است» (ان سعیکم لشتی).

جهت‏گیری تلاشها و نتائج آن نیز کاملا مختلف و متفاوت می‏باشد. اشاره به اینکه شما به هر حال در زندگی آرام نخواهید گرفت، و حتما به سعی و تلاشی دست می‏زنید، و نیروهای خدا داد که سرمایه ‏های وجودتان است در مسیری خرج می‏شود، ببینید سعی و تلاش شما در کدام مسیر، به کدام سمت، و دارای کدام نتیجه است؟ نکند تمام سرمایه‏ها و استعدادهای خود را به بهای اندکی

بفروشید، و یا بیهوده به هدر دهید.

«شتی» جمع «شتیت» از ماده‏ی «شت» (بر وزن شط) به معنی پراکنده کردن جمعیت است، و در اینجا اشاره به تفاوت کوششهای مردم از نظر کیفیت و هدف‏گیری و نتیجه‏ی آنها است.

۵- اما آنکس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد.

سپس مردم را به دو گروه تقسیم کرده، و ویژگیهای هر یک را برمی‏شمرد، و می‏فرماید: «اما آنکس که در راه خدا اعطا کند و پرهیزگاری پیشه نماید»… (فاما من اعطی و اتقی).

منظور از «اعطی» همان انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان است.

و تاکید بر «تقوی» به دنبال آن ممکن است اشاره به لزوم نیت پاک و قصد خالص به هنگام انفاق، و تهیه‏ ی اموال از طریق مشروع، و انفاق آن نیز در طریق مشروع، و خالی بودن از هرگونه منت و اذیت و آزار بوده باشد، چرا که مجموعه‏ ی این اوصاف در عنوان تقوی جمع است.

بعضی نیز گفته‏ اند: «اعطی» اشاره به عبادات مالی است، و «اتقی» اشاره به سایر عبادات، و انجام واجبات، و ترک محرمات است، ولی تفسیر اول هم با ظاهر آیه سازگارتر است، و هم با شان نزولی که در بالا آوردیم.

۶- و جزای نیک (الهی) را تصدیق کند.

«و به جزای نیک الهی ایمان داشته باشد»… (و صدق بالحسنی).

تصدیق کردن «حسنی» («حسنی» مؤنث «احسن» به معنی نیکوتر است)

اشاره به ایمان به پاداشهای نیکوی الهی است، همانگونه که در شان نزول آمده بود که «ابوالدحداح» با ایمان به پاداشهای خداوند اموالش را انفاق کرد، در آیه ‏ی ۹۵ نساء نیز می‏خوانیم: و کلا وعد اللَّه الحسنی: «خداوند هر یک از آنها را وعده پاداش نیک داده است» (حسنی در این آیه نیز به معنی پاداش نیک است).

بعضی نیز گفته ‏اند: منظور «شریعت حسنی» یعنی ایمان به «آئین اسلام» است که بهترین آئینهاست.

و بعضی آن را به کلمه لا اله الا اللَّه یا شهادتین تفسیر کرده‏اند.

اما با توجه به سیاق آیات و شان نزول، و ذکر حسنی به معنی پاداش نیک در بسیاری از آیات قرآن تفسیر اول مناسبتر به نظر می‏رسد.

۷- ما او را در مسیر آسانی قرار می‏دهیم.

«ما او را در مسیر آسانی قرار می‏دهیم» و به سوی بهشت جاویدان هدایت می‏کنیم (فسنیسره للیسری).

جمله «فسنیسره للیسری» ممکن است اشاره به توفیق الهی، و آسان کردن امر طاعت بر چنین اشخاص بوده باشد، و یا گشودن راه بهشت به روی آنها و استقبال ملائکه و فرشتگان با تحیت و سلام از آنان، و یا همه اینها!.

مسلم است آنها که راه انفاق و تقوی پیش می‏گیرند، و به پاداشهای بزرگ الهی مؤمن و دلگرمند، مشکلات برای آنها آسان می‏شود، و در دنیا و آخرت از آرامش خاصی برخوردارند.

از همه ‏ی اینها گذشته، ممکن است انفاق های مالی در ابتدا بر طبع انسان شاق و مشکل باشد، ولی با تکرار و ادامه راه چنان بر او آسان می‏شود که از آن لذت می‏برد.

چه بسیارند افراد سخاوتمندی که از حضور میهمان بر سر سفره خود شاد و به عکس اگر یک روز میهمانی برای آنها نرسد ناراحتند، و این نیز نوعی آسان کردن مشکلات برای آنها است.

از این نکته نیز نباید غفلت کرد که اصولا ایمان به معاد و پاداشهای عظیم الهی تحمل انواع مشکلات را برای انسان سهل و آسان می‏کند، نه تنها «مال» که «جان» خود را نیز در طبق اخلاص می‏گذارد و به عشق شهادت در میدان جهاد شرکت می‏کند، و از این ایثارگری خود لذت می‏برد.

«یسری» از ماده‏ی «یسر» در اصل به معنی زین کردن اسب و لجام نمودن و آماده ساختن آن برای سواری است، و سپس به هر کار سهل و آسانی اطلاق شده است.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى