تفسیر سوره سجده ، آیه ۱۶ ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر  سوره سجده ، آیه ۱۶

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‏شود (و بپا می‏خیزند و رو به درگاه خدا می آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید می‏خوانند، و از آنچه به آنان روزی داده‏ ایم انفاق می‏کنند.

تفسیر نمونه :

سپس به اوصاف دیگر آنها اشاره کرده می‏گوید: «پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‏شود» بپا می‏خیزند و رو به درگاه خدا می‏آورند و به راز و نیاز با او می‏پردازند (تتجافی جنوبهم عن المضاجع).

آری آنها به هنگامی که چشم غافلان در خواب است مقداری از شب را بیدار می‏شوند و در آن هنگام که برنامه ‏های عادی زندگی تعطیل است و شواغل فکری به حداقل می‏رسد و آرامش و خاموشی همه جا را گرفته و خطر آلودگی عبادت به ریا کمتر وجود دارد خلاصه بهترین شرائط حضور قلب فراهم است با تمام وجودشان رو به درگاه معبود می‏آورند و سر بر آستان معشوق می‏سایند و آنچه در دل دارند با او در میان می‏گذارند، با یاد او زنده‏ اند و پیمانه قلب خود را از مهر او لبریز و سرشار دارند.

سپس می‏افزاید: «آنها پروردگار خود را با «بیم» و «امید» می‏خوانند» (یدعون ربهم خوفا و طمعا).

آری دو وصف دیگر آنها «خوف» و «رجا» یا «بیم» و «امید» است.

نه از غضب و عذاب او ایمن می‏شوند و نه از رحمتش مایوس می‏گردند، توازن این بیم و امید که ضامن تکامل و پیشروی آنها در راه خدا است همواره در وجودشان حکمفرما است.

چرا که غلبه خوف بر امید، انسان را به یاس و سستی می‏کشاند.

و غلبه‏ی رجاء و طمع انسان را به غرور و غفلت وامی‏دارد و این هر دو دشمن حرکت تکاملی انسان در سیر او به سوی خدا است.

آخرین و هشتمین ویژگی آنها این است که: «از آنچه به آنها روزی داده‏ایم انفاق می‏کنند» (و مما رزقناهم ینفقون).

نه تنها از اموال خویش به نیازمندان می‏بخشند که از علم و دانش، نیرو و قدرت، رأی صائب و تجربه و اندوخته‏های فکری خود، از نیازمندان مضایقه ندارند.

کانونی از خیر و برکتند و چشمه جوشانی از آب زلال نیکیها که تشنه‏کامان را سیراب و محتاجان را به اندازه توانائی خویش بی‏نیاز می‏سازند.

آری اوصاف آنها مجموعه‏ای است از: عقیده محکم، ایمان قوی، عشق سوزان به الله، عبادت و اطاعت، کوشش و حرکت و کمک در تمام ابعاد به بندگان خدا.

نکته:

شب زنده‏ داران!

در تفسیر جمله «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» (شبانگاه پهلوهای آنها از بستر دور می‏شود) دو تفسیر در روایات اسلامی وارد شده:

تفسیری به نماز «عشاء» و اشاره به اینکه مؤمنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمی‏روند مبادا خواب آنها را بگیرد و نماز عشایشان از دست برود. (زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت می‏پرداختند و نماز مغرب و عشاء را- طبق دستور استحباب جدائی میان نمازهای پنجگانه- از هم جدا می‏کردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود بجا می‏آورند) هرگاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا می‏خوابیدند ممکن بود برای نماز عشا بیدار نشوند.

این تفسیر را «ابن عباس» طبق نقل در المنثور از «پیامبر اسلام» صلی الله علیه و آله نقل کرده و در «امالی» شیخ نیز از «امام صادق» علیه‏السلام نقل شده است.

اما در بیشتر روایات و کلمات مفسران، به برخاستن از بستر و برای اداء نماز شب تفسیر شده است.

در روایتی از امام باقر علیه‏السلام چنین می‏خوانیم که به یکی از یارانش فرمود: الا اخبرک بالاسلام اصله و فرعه و ذروه سنامه: «آیا ریشه و شاخه و بلندترین قله اسلام را به تو معرفی کنم؟.

راوی عرض کرد بفرمائید: فدایت شوم.

فرمود: اما اصله الصلوه و فرعه الزکاه و ذروه سنامه الجهاد!: ریشه‏اش نماز است و شاخه‏اش زکات و قله مرتفعش جهاد است».

سپس افزود: اگر بخواهی تمام ابواب خیر را به تو معرفی کنم.

راوی می‏گوید: بفرمائید فدایت شوم.

امام فرمود: الصوم جنه و الصدقه تذهب بالخطیئه و قیام الرجل فی جوف اللیل بذکر الله، ثم قرأ «تتجافی جنوبهم عن المضاجع»:

«روزه سپری است در مقابل آتش و صدقه محوکننده‏ی گناه است و برخاستن انسان در دل شب او را به یاد خدا می‏اندازد، سپس آیه تتجافی جنوبهم عن المضاجع را تلاوت فرمود.

در تفسیر «مجمع‏البیان» از «معاذ بن جبل» چنین نقل شده که در غزوه‏ ی «تبوک» در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم، گرما همه را سخت ناراحت کرده بود

و هرکس به گوشه‏ای پناه می‏برد، ناگهان دیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله از همه به من نزدیکتر است، خدمتش رفتم عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله عملی به من بیاموز که مرا وارد بهشت کند و از آتش دوزخ دور سازد.

فرمود: سؤال بزرگی کردی، اما پاسخ آن برای کسی که خدا بر او آسان کرده است مشکل نیست سپس افزود: تعبد الله و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلوه المکتوبه و تؤدی الزکوه المفروضه و تصوم شهر رمضان: «خدا را پرستش کن و چیزی را شریک او قرار نده نمازهای واجب را انجام ده و زکات واجب- حق مستمندان- را اداء کن و ماه رمضان را روزه بگیر».

بعد فرمود: و اگر بخواهی از ابواب خیرات به تو خبر می‏دهم عرض کردم ای پیامبر بفرمائید فرمود: الصوم جنه من النار و الصدقه تکفر الخطیئه و قیام الرجل فی جوف اللیل یبتغی وجه الله ثم قرأ هذه الایه تتجافی جنوبهم عن المضاجع: «روزه سپری است در برابر آتش و انفاق در راه خدا کفاره گناهان است و قیام انسان در دل شب برای خشنودی خدا. سپس آیه «تتجافی جنوبهم» را قرائت فرمود».

گرچه هیچ مانعی ندارد که آیه مفهوم وسیعی داشته باشد، هم بیدار ماندن در آغاز شب را برای نماز عشاء شامل شود و هم برخاستن در سحرگاه را برای نماز شب، ولی دقت در مفهوم «تتجافی» معنی دوم را بیشتر در ذهن منعکس می‏کند، زیرا ظاهر جمله این است که قبلا پهلوها در بستر آرام گرفته سپس از آن دور می‏شود و این مناسب قیام در آخر شب برای انجام نماز است، بنابراین دسته اول از روایات از قبیل توسعه در مفهوم و الغاء خصوصیت است.

گرچه درباره اهمیت این نماز پربرکت همان چند روایت فوق کافی به نظر می‏رسد ولی این نکته قابل ذکر است که در روایات اسلامی آن قدر اهمیت

به این عبادت داده شده است که درباره کمتر عبادتی چنین سخن گفته شده است.

دوستان حق و رهروان راه فضیلت به این عبادت بی‏ریا که قلب را روشنائی و دل را نور و صفا می‏بخشد همواره اهمیت بسیار می‏دادند.

ممکن است بعضی همیشه توفیق بهره ‏گیری از این عبادت پربرکت را نداشته باشند ولی چه مانعی دارد که در بعضی از شبها که این توفیق حاصل است بهره گیرند و در آن هنگام که خاموشی همه جا را فرا گرفته و اشتغالات روزانه همه تعطیل است، کودکان در خواب و محیط آماده حضور قلب و راز و نیاز با خدا است، برخیزند و به در خانه خدا روند و دل را به نور عشق دوست روشن سازند.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى