تفسیر آیه ۷۹ ، سوره توبه ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیه ۷۹ ، سوره توبه

الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ  مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *

آنهایی که از مؤمنان اطاعت کار، در صدقاتشان عیبجویی می‌کنند، و کسانی را که (برای انفاق در راه خدا) جز به مقدار (ناچیز) توانائی خود دسترسی ندارند، مسخره می‌نمایند، خدا آنها را مسخره می‌کند؛ (و کیفر استهزاکنندگان را به آنها می‌دهد؛) و برای آنها عذاب دردناکی است! *

تفسیر نمونه :

کسانی که از صدقات مؤمنان اطاعت کار عیبجوئی می‏کنند، و آنهائی را که دسترسی جز به مقدار (ناچیز) توانائیشان ندارند مسخره می‏نمایند، خدا آنها را مسخره می‏کند (کیفر استهزاکنندگان را به آنها می‏دهد) و برای آنان عذاب دردناکی است.

شأن نزول:

روایات متعددی در شأن نزول این آیات در کتب تفسیر و حدیث نقل شده، که از مجموع آنها چنین استفاده می‏شود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تصمیم داشت لشکر اسلام را برای مقابله‏ی با دشمن (احتمالا برای جنگ تبوک) آماده سازد، و نیاز به گرفتن کمک از مردم داشت، هنگامی که نظر خود را اظهار فرمود،کسانی که توانائی داشتند مقدار قابل ملاحظه‏ای به عنوان زکات یا کمک بلاعوض به ارتش اسلام خدمت کردند.

ولی بعضی از کارگران کم درآمد مسلمان مانند «ابوعقیل انصاری» یا «سالم بن عمیر انصاری » با تحمل کار اضافی و کشیدن آب در شب و تهیه دو من خرما که یک من آن را برای خانواده‏ی خویش ذخیره کرد و یک من دیگر را خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورد، کمک ظاهرا ناچیزی به این برنامه بزرگ اسلامی نمود.

ولی منافقان عیبجو به هر یک از این دو گروه ایراد می‏گرفتند: کسانی را که زیاد پرداخته بودند، به عنوان ریاکار معرفی می‏کردند، و کسانی را که مقدار ظاهرا ناچیزی کمک نموده بودند به باد، مسخره و استهزاء می‏گرفتند که آیا لشکر اسلام نیاز به چنین کمکی دارد؟

آیات فوق نازل شد و شدیدا آنها را تهدید کرد و از عذاب خداوند بیم داد!.

تفسیر:

کارشکنی منافقان.

در این آیات اشاره به یکی دیگر از صفات عمومی منافقان شده است که آنها افرادی لجوج، بهانه‏جو، و ایرادگیر، و کارشکن هستند، هر کار مثبتی را، با وصله‏های نامناسبی تحقیر کرده، و بد جلوه می‏دهند. تا هم مردم را در انجام کارهای نیک دلسرد سازند، و هم تخم بدبینی و سوءظن را در افکار بپاشند، و به این وسیله چرخهای فعالیتهای مفید و سازنده در اجتماع از کار بیفتد.

قرآن مجید شدیدا این روش غیرانسانی آنها را نکوهش می‏کند، و مسلمانان را از آن آگاه می‏سازد، تا تحت‏ تأثیر اینگونه القائات سوء قرار نگیرند و هم منافقان بدانند که حنای آنان در جامعه اسلامی رنگی ندارد!

نخست می‏فرماید: «آنها که به افراد نیکوکار مؤمنین در پرداختن صدقات و کمکهای صادقانه، عیب می‏گیرند، و مخصوصا آنها که افراد باایمان تنگدست را که دسترسی جز به کمکهای مختصر ندارند، مسخره می‏کنند، خداوند آنان را مسخره می‏کند، و عذاب دردناک در انتظار آنها است»! (الذین یلمزون المطوعین من المؤمنین فی الصدقات و الذین لا یجدون الا جهدهم فیسخرون منهم سخر الله منهم و لهم عذاب الیم).

«یلمزون» از ماده «لمز» (بر وزن طنز) به معنی عیبجوئی و «مطوعین» از ماده‏ی «طوع» (بر وزن موج) به معنی اطاعت است، ولی معمولا این کلمه به افراد نیکوکار و آنهائی که علاوه بر واجبات به مستحبات نیز عمل می‏کنند اطلاق می‏شود.

از آیه‏ی فوق استفاده می‏شود که منافقان از گروهی عیبجوئی می‏کردند، و گروهی را مسخره می‏نمودند، روشن است، سخریه درباره کسانی بوده که تنها قادر به کمک مختصری به ارتش اسلام بودند، و لابد عیبجوئی مربوط به کسانی بوده که به عکس آنها کمکهای فراوانی داشتند، دومی را به عنوان ریاکاری و اولی را به عنوان کم‏کاری تخطئه می‏نمودند.

در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:

– اهمیت به کیفیت کار است نه کمیت- این حقیقت به خوبی از آیات قرآن بدست می‏آید که اسلام در هیچ موردی روی «کثرت مقدار عمل» تکیه نکرده، بلکه همه جا اهمیت به «کیفیت عمل» داده است، و برای اخلاص و نیت پاک، ارزش فوق‏ العاده‏ ای قائل شده که آیات فوق نمونه ‏ای از این منطق قرآن است.

همانگونه که دیدیم برای عمل مختصر کارگر مسلمانی که شبی را تا صبح نخوابیده،و با قلبی پر از عشق به خدا، و اخلاص و احساس مسئولیت در برابر مشکلات جامعه‏ی اسلامی، کار کرده و توانسته است با این بیدار خوابی یک من خرما به سپاه اسلام در لحظات حساس کمک کند، فوق‏ العاده اهمیت قائل شده، و کسانی را که اینگونه اعمال ظاهرا کوچک و واقعا بزرگ را تحقیر می‏کنند، شدیدا توبیخ و تهدید می‏کند، و می‏گوید مجازات دردناک در انتظار آنها است.

از این موضوع این حقیقت نیز روشن می‏شود که در یک جامعه‏ ی سالم اسلامی به هنگام بروز مشکلات، همه باید احساس مسئولیت کنند، نباید چشمها تنها به متمکنان دوخته شود، چرا که اسلام متعلق به همه است، و همه باید در حفظ آن از جان و دل بکوشند.

مهم این است که هرکس از مقدار توانائی خود دریغ ندارد، سخن از بسیار و کم نیست، سخن از احساس مسئولیت و اخلاص است،

قابل توجه اینکه در حدیثی می‏خوانیم که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد: ای الصدقه افضل: «کدام صدقه و کمک از همه برتر است» پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جهد المقل یعنی «مقدار توانائی افراد کم درآمد»!

– صفتی که در آیات فوق درباره‏ی منافقان عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواندیم- مانند سایر صفات آنان- اختصاصی به آن گروه و آن زمان ندارد، بلکه از صفات زشت همه‏ی منافقان در هر عصر و زمان است، آنها با روح بدبینی خاصی که دارند، سعی می‏کنند هر کار مثبتی را با وصله ‏های ناجور از اثر بیندازند، سعی می‏کنند هر نیکوکاری را به نوعی دلسرد کنند، و حتی با سخریه و استهزاء و کم‏اهمیت جلوه دادن خدمات بی آلایش افراد کم‏درآمد، شخصیت آنها را در هم بشکنند و تحقیر کنند، تا همه‏ی فعالیتهای مثبت در جامعه خاموش گردد و آنها به هدفهای شومشان نائل گردند.

ولی مسلمانان آگاه و بیدار، در هر عصر و زمان، باید کاملا متوجه این نقشه‏ی شوم منافقان باشند، و درست برعکس آن گام بردارند، یعنی از خدمتگزاران جامعه تشویق به عمل آورند، و برای خدمات ظاهرا کوچک توأم با اخلاص، ارج فراوان قائل شوند، تا کوچک و بزرگ به کار خود دلگرم و علاقمند گردند و نیز باید همگان را از این نقشه‏ی ویرانگر منافقان آگاه سازند تا دلسرد نشوند.

– جمله‏ی «سخر الله منهم» (خداوند آنها را مسخره می‏کند) به این معنی نیست که خداوند اعمالی همانند آنان انجام می‏دهد، بلکه همانگونه که مفسران گفته‏اند: منظور این است که مجازات استهزاکنندگانرا به آنها خواهد داد، و یا آنچنان با آنها رفتار می‏کند که همچون استهزاشدگان تحقیر شوند!.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى