تفسیر آیه ۲۶۹ ، سوره بقره ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیه ۲۶۹ ، سوره بقره

 بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‏دهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمی‏کنند، و) متذکر نمی‏گردند.

تفسیر نمونه :

تفسیر:

برترین نعمتهای الهی

با توجه به آنچه در آیه قبل گذشت، که به هنگام انفاق، وسوسه‏ های شیطانی دائر به فقر و جذبه‏ های رحمانی درباره مغفرت و فضل الهی آدمی را به این سو و آن سو می‏کشد، در آیه مورد بحث سخن از حکمت و معرفت و دانش می‏گوید، چرا که تنها حکمت است که می‏تواند بین این دو کشش الهی و شیطانی فرق بگذارد، و انسان را به وادی مغفرت و فضل بکشاند و از وسوسه‏ های گمراه کننده ترس از فقر برهاند.

یا به تعبیر دیگر خداوند به بعضی از افراد بر اثر پاکی و جهاد با نفس، نوعی علم و بینش می‏دهد که آثار و فوائد اطاعت الهی و از جمله انفاق و نقش حیاتی آن در اجتماع را درک کند و میان آن و وساوس شیطانی فرق بگذارد.

می‏فرماید: «خداوند دانش را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‏دهد» (یؤتی الحکمه من یشاء).

در تفسیر «حکمت» معانی زیادی ذکر شده از جمله «معرفت و شناخت اسرار جهان هستی» و «آگاهی از حقایق قرآن» و «رسیدن به حق از نظر گفتار و عمل» و «معرفت و شناسائی خدا» و «آن نور الهی که وسوسه های شیطانی را از الهامات الهی جدا می‏سازد».

و ظاهر این است حکمت یک معنی وسیعی دارد که تمام این امور، حتی نبوت را که بعضی از معانی آن شمرده‏اند شامل می‏شود که آن نوعی از علم و آگاهی است، و در اصل از ماده حکم (بر وزن حرف) به معنی منع گرفته شده و از آنجا که علم و دانش و تدبیر، انسان را از کارهای خلاف بازمی‏دارد به آن حکمت گفته‏اند.

بدیهی است منظور از جمله «من یشاء» (هر کس را که بخواهد) این نیست که خداوند بدون هیچ علتی حکمت و دانش را به این و آن می‏دهد، بلکه اراده و مشیت خداوند همه جا آمیخته است، با شایستگی‏های افراد، یعنی هر کس را شایسته ببیند از این سرچشمه زلال حیاتبخش سیراب می‏نماید، سپس می‏فرماید: «و هر کس که به او دانش داده شود خیر فراوانی داده شده است» (و من یؤت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا).

و به گفته آن حکیم: «هر کس را که عقل دادی چه ندادی و هر کس را که عقل ندادی چه دادی!».

قابل توجه اینکه بخشنده حکمت خدا است در عین حال در این جمله نامی از او به میان نیامده تنها می‏فرماید: «به هر کس حکمت داده شود خیر فراوانی داده شده است».

این تعبیر گویا اشاره به این است که دانش و حکمت ذاتا خوب است از هر جا و از ناحیه هر که باشد تفاوتی در نیکی آن نیست.

قابل توجه این که در این جمله می‏فرماید: به هر کس دانش و حکمت داده شد خیر و برکت فراوان داده شده است نه «خیر مطلق» زیرا خیر و سعادت مطلق تنها در دانش نیست بلکه دانش تنها یکی از عوامل مهم آن است و در پایان آیه می‏فرماید: «تنها خردمندان متذکر می‏شوند» (و ما یذکر الا اولوا الالباب).

«تذکر» به معنی «یادآوری» و «نگاهداری علوم و دانشها» در درون روح است. و «الباب» جمع «لب» به معنی «مغز» است و از آنجا که مغز هر چیز بهترین و اساسی‏ترین قسمت آن است به «عقل» و «خرد» «لب» گفته می‏شود.

این جمله می‏گوید: تنها صاحبان عقل و خرد این حقایق را حفظ می‏کنند و به یاد می‏آورند و از آن بهره‏مند می‏شوند اگر چه همه افراد (جز مجانین و دیوانگان) صاحب عقل‏اند اما اولوا الالباب به همه آنها گفته نمی‏شود. بلکه منظور آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار می‏گیرند و در پرتو این چراغ پر فروغ، راه زندگی و سعادت را می‏یابند.

این بحث را با سخن یکی از دانشمندان اسلامی پایان می‏دهیم (که احتمالا این سخن را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیده است) «گاه می‏شود که خداوند اراده عذاب و مجازات مردم روی زمین را می‏کند، ولی هنگامی که بشنود معلمی به کودکان حکمت می‏آموزد، به خاطر این عمل، عذاب را از آنها دور می‏سازد».

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى