تفسیر آیه ۲۶۷ ، سوره بقره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ *
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر
ای کسانی که ایمان آورده اید! از قسمتهای پاکیزه ی اموالی که (از طریق تجارت) به دست آوردهاید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید؛ و برای انفاق، به سراغ قسمتهای ناپاک نروید در حالی که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال،) حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روی اغماض و کراهت. و بدانید خداوند، بی نیاز و شایسته ی ستایش است.
تفسیر نمونه :
شان نزول:
از امام صادق علیهالسلام نقل شده که این آیه درباره جمعی نازل شد که ثروتهائی از طریق رباخواری در زمان جاهلیت جمعآوری کرده بودند و از آن در راه خدا انفاق میکردند، خداوند آنها را از این کار نهی کرد. و دستور داد از اموال پاک و حلال در راه خدا انفاق کنند.
در تفسیر «مجمع البیان» پس از نقل این حدیث، از علی علیهالسلام نقل میکند که حضرت فرمود: این آیه درباره کسانی نازل گردید که به هنگام انفاق خرماهای خشک و کم گوشت و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط میکردند و بعد انفاق مینمودند به آنها دستور داده شد که از این کار بپرهیزند.
این دو شان نزول هیچگونه منافاتی با هم ندارند و ممکن است آیه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، که یکی ناظر به پاکی معنوی و دیگری ناظر به مرغوبیت مادی و ظاهری است.
ولی باید توجه داشت که طبق آیه ۲۷۵ سوره بقره کسانی که در زمان جاهلیت اموالی از طریق رباخواری جمعآوری کرده بودند و پس از نزول آیه خود داری از ادامه رباخواری نمودند، اموال گذشته بر آنها حرام نبوده است یعنی این قانون شامل گذشته نمیشود، ولی مسلم است که این مال در عین حلال بودن با اموال دیگر فرق داشت و در حقیقت شبیه اموالی بود که از طرق مکروه به دست بیاید!
تفسیر:
از چه اموالی باید انفاق کرد؟
در پاسخ آیه گذشته ثمرات انفاق و صفات انفاق کنندگان و اعمالی که ممکن است این کار انسانی و خداپسندانه را آلوده کند و پاداش آن را از بین ببرد بیان شد، در این آیه- که ششمین آیه، در این سلسله است- سخن از چگونگی اموالی است که باید انفاق گردد.
نخست میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! از اموال پاکیزهای که (از طریق تجارت) به دست آوردهاید و از آنچه از زمین برای شما خارج کردهایم (از منابع و معادن زیر زمینی و از کشاورزی و زراعت و باغ) انفاق کنید» (یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض).
جمله «ما کسبتم»، (آنچه کسب کردهاید) اشاره به درآمدهای تجاری است و جمله «مما اخرجنا لکم من الارض» (از آنچه از زمین برای شما خارج ساختهایم) اشاره به انواع درآمدهای زراعی و کشاورزی و همچنین معادن زیرزمینی است، بنابراین تمام انواع درآمدها را شامل میشود، زیرا سرچشمه تمام اموالی که انسان دارد، زمین و منابع گوناگون آن است حتی صنایع و دامداری و مانند آن، همه از زمین مایه میگیرد.
این تعبیر ضمنا اشارهای به این حقیقت است که ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم بنابراین نباید از انفاق کردن بخشی از طیبات و پاکیزهها و «سرگل» آن در راه خدا دریغ کنید.
سپس برای تاکید هر چه بیشتر میافزاید: «به سراغ قسمتهای ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید در حالی که خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر از روی اغماض و کراهت» (و لا تیمموا الخبیث منه تنفقون و لستم باخذیه الا ان تغمضوا فیه).
از آنجا که بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق کنند و اینگونه انفاقها علاوه بر اینکه سود چندانی به حال نیازمندان ندارد، یک نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها است، و موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی نیز نمیباشد، این جمله صریحا مردم را از این کار نهی میکند و آن را با دلیل لطیفی همراه میسازد، و آن اینکه، شما خودتان حاضر نیستید اینگونه اموال را بپذیرید مگر از روی کراهت و ناچاری چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدایی که در راه او انفاق میکنید و همه چیز شما از او است راضی به این کار میشوید.
در حقیقت، آیه به نکته لطیفی اشاره میکند که انفاق در راه خدا، یک طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا، و با این حال اگر اموال پست و بی ارزش انتخاب شود، از یک سو تحقیری است نسبت به نیازمندان که ممکن است علی رغم تهیدستی مقام بلندی از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوی دیگر سوء ادبی است نسبت به مقام شامخ پروردگار.
جمله «لا تتیمموا» (قصد نکنید) ممکن است اشاره به این باشد که اگر در لابلای اموالی که انفاق میکنید بدون توجه چیز نامرغوبی باشد، مشمول این سخن نیست. سخن این است که از روی عمد اقدام به چنین کاری نکنید.
تعبیر به «طیبات» (پاکیزهها) هم پاکیزگی ظاهری را شامل میشود، و ارزش داشتن برای مصرف، و هم پاکیزگی معنوی، یعنی اموال شبههناک و حرام زیرا افراد با ایمان از پذیرش همه اینها کراهت دارند، و جمله «الا ان تغمضوا فیه» شامل همه میشود و این که بعضی از مفسران آن را منحصر به یکی از این دو دانستهاند صحیح به نظر نمیرسد.
نظیر این آیه در سورهی آلعمران آیه ۹۲ نیز آمده است آنجا که میفرماید: لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون: «هرگز به حقیقت نیکوکاری نمیرسید، مگر آنکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید». البته این آیه بیشتر روی اثرات معنوی انفاق تکیه میکند.
و در پایان آیه میفرماید: «بدانید خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (و اعلموا ان الله غنی حمید). یعنی نه تنها نیازی به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنی است، بلکه تمام نعمتها را او در اختیار شما گذارده، و لذا حمید و شایسته ستایش است.
بعضی احتمال دادهاند که «حمید» در اینجا به معنی اسم فاعل باشد (ستایش کننده) نه به معنی محمود و ستایش شده، یعنی در عین اینکه از انفاق شما بی نیاز است شما را به خاطر اموال پاکیزهای که انفاق میکنید، مورد ستایش قرار میدهد.
نکته:
شک نیست که انفاق در راه خدا برای تقرب به ذات پاک او است و مردم هنگامی که میخواهند به سلاطین و شخصیتهای بزرگ تقرب جویند، بهترین اموال خود را به عنوان تحفه و هدیه برای آنها میبرند، در حالی که انسانهای ضعیفی همچون خودشاناند، چگونه ممکن است انسان به خداوند بزرگی که تمام عالم هستی از اوست، به وسیله اموال بی ارزش و از مصرف افتاده، تقرب جوید، و اینکه میبینیم در زکات واجب و حتی در قربانی نباید از نوع نامرغوب استفاده کرد، نیز در همین راستا است، به هر حال باید این فرهنگ قرآنی در میان همه مسلمین زنده شود که برای انفاق، بهترین را انتخاب نمایند.
منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام آیت الله مکارم شیرازى