تفسیر آیه ۲۶۷ ، سوره بقره ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیه ۲۶۷ ، سوره بقره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ  تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

ای کسانی که ایمان آورده‏ اید! از قسمتهای پاکیزه ی اموالی که (از طریق تجارت) به دست آورده‏اید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‏ ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید؛ و برای انفاق، به سراغ قسمتهای ناپاک نروید در حالی که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال،) حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روی اغماض و کراهت. و بدانید خداوند، بی‏ نیاز و شایسته ی ستایش است.

تفسیر نمونه :

شان نزول:

از امام صادق علیه‏السلام نقل شده که این آیه درباره جمعی نازل شد که ثروتهائی از طریق رباخواری در زمان جاهلیت جمع‏آوری کرده بودند و از آن در راه خدا انفاق می‏کردند، خداوند آنها را از این کار نهی کرد. و دستور داد از اموال پاک و حلال در راه خدا انفاق کنند.

در تفسیر «مجمع البیان» پس از نقل این حدیث، از علی علیه‏السلام نقل می‏کند که حضرت فرمود: این آیه درباره کسانی نازل گردید که به هنگام انفاق خرماهای خشک و کم گوشت و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط می‏کردند و بعد انفاق می‏نمودند به آنها دستور داده شد که از این کار بپرهیزند.

این دو شان نزول هیچگونه منافاتی با هم ندارند و ممکن است آیه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، که یکی ناظر به پاکی معنوی و دیگری ناظر به مرغوبیت مادی و ظاهری است.

ولی باید توجه داشت که طبق آیه ۲۷۵ سوره بقره کسانی که در زمان جاهلیت اموالی از طریق رباخواری جمع‏آوری کرده بودند و پس از نزول آیه خود داری از ادامه رباخواری نمودند، اموال گذشته بر آنها حرام نبوده است یعنی این قانون شامل گذشته نمی‏شود، ولی مسلم است که این مال در عین حلال بودن با اموال دیگر فرق داشت و در حقیقت شبیه اموالی بود که از طرق مکروه به دست بیاید!

تفسیر:

از چه اموالی باید انفاق کرد؟

در پاسخ آیه گذشته ثمرات انفاق و صفات انفاق کنندگان و اعمالی که ممکن است این کار انسانی و خداپسندانه را آلوده کند و پاداش آن را از بین ببرد بیان شد، در این آیه- که ششمین آیه، در این سلسله است- سخن از چگونگی اموالی است که باید انفاق گردد.

نخست می‏فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از اموال پاکیزه‏ای که (از طریق تجارت) به دست آورده‏اید و از آنچه از زمین برای شما خارج کرده‏ایم (از منابع و معادن زیر زمینی و از کشاورزی و زراعت و باغ) انفاق کنید» (یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض).

جمله «ما کسبتم»، (آنچه کسب کرده‏اید) اشاره به درآمدهای تجاری است و جمله «مما اخرجنا لکم من الارض» (از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‏ایم) اشاره به انواع درآمدهای زراعی و کشاورزی و همچنین معادن زیرزمینی است، بنابراین تمام انواع درآمدها را شامل می‏شود، زیرا سرچشمه تمام اموالی که انسان دارد، زمین و منابع گوناگون آن است حتی صنایع و دامداری و مانند آن، همه از زمین مایه می‏گیرد.

این تعبیر ضمنا اشاره‏ای به این حقیقت است که ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم بنابراین نباید از انفاق کردن بخشی از طیبات و پاکیزه‏ها و «سرگل» آن در راه خدا دریغ کنید.

سپس برای تاکید هر چه بیشتر می‏افزاید: «به سراغ قسمتهای ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید در حالی که خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر از روی اغماض و کراهت» (و لا تیمموا الخبیث منه تنفقون و لستم باخذیه الا ان تغمضوا فیه).

از آنجا که بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق کنند و اینگونه انفاقها علاوه بر اینکه سود چندانی به حال نیازمندان ندارد، یک نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها است، و موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی نیز نمی‏باشد، این جمله صریحا مردم را از این کار نهی می‏کند و آن را با دلیل لطیفی همراه می‏سازد، و آن اینکه، شما خودتان حاضر نیستید اینگونه اموال را بپذیرید مگر از روی کراهت و ناچاری چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدایی که در راه او انفاق می‏کنید و همه چیز شما از او است راضی به این کار می‏شوید.

در حقیقت، آیه به نکته لطیفی اشاره می‏کند که انفاق در راه خدا، یک طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا، و با این حال اگر اموال پست و بی ارزش انتخاب شود، از یک سو تحقیری است نسبت به نیازمندان که ممکن است علی رغم تهیدستی مقام بلندی از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوی دیگر سوء ادبی است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

جمله «لا تتیمموا» (قصد نکنید) ممکن است اشاره به این باشد که اگر در لابلای اموالی که انفاق می‏کنید بدون توجه چیز نامرغوبی باشد، مشمول این سخن نیست. سخن این است که از روی عمد اقدام به چنین کاری نکنید.

تعبیر به «طیبات» (پاکیزه‏ها) هم پاکیزگی ظاهری را شامل می‏شود، و ارزش داشتن برای مصرف، و هم پاکیزگی معنوی، یعنی اموال شبهه‏ناک و حرام زیرا افراد با ایمان از پذیرش همه اینها کراهت دارند، و جمله «الا ان تغمضوا فیه» شامل همه می‏شود و این که بعضی از مفسران آن را منحصر به یکی از این دو دانسته‏اند صحیح به نظر نمی‏رسد.

نظیر این آیه در سوره‏ی آل‏عمران آیه ۹۲ نیز آمده است آنجا که می‏فرماید: لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون: «هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی‏رسید، مگر آنکه از آنچه دوست دارید، انفاق کنید». البته این آیه بیشتر روی اثرات معنوی انفاق تکیه می‏کند.

و در پایان آیه می‏فرماید: «بدانید خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (و اعلموا ان الله غنی حمید). یعنی نه تنها نیازی به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنی است، بلکه تمام نعمتها را او در اختیار شما گذارده، و لذا حمید و شایسته ستایش است.

بعضی احتمال داده‏اند که «حمید» در اینجا به معنی اسم فاعل باشد (ستایش کننده) نه به معنی محمود و ستایش شده، یعنی در عین اینکه از انفاق شما بی نیاز است شما را به خاطر اموال پاکیزه‏ای که انفاق می‏کنید، مورد ستایش قرار می‏دهد.

نکته:

شک نیست که انفاق در راه خدا برای تقرب به ذات پاک او است و مردم هنگامی که می‏خواهند به سلاطین و شخصیتهای بزرگ تقرب جویند، بهترین اموال خود را به عنوان تحفه و هدیه برای آنها می‏برند، در حالی که انسانهای ضعیفی همچون خودشان‏اند، چگونه ممکن است انسان به خداوند بزرگی که تمام عالم هستی از اوست، به وسیله اموال بی ارزش و از مصرف افتاده، تقرب جوید، و اینکه می‏بینیم در زکات واجب و حتی در قربانی نباید از نوع نامرغوب استفاده کرد، نیز در همین راستا است، به هر حال باید این فرهنگ قرآنی در میان همه مسلمین زنده شود که برای انفاق، بهترین را انتخاب نمایند.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى