تفسیر آیه ۲۶۳ ، سوره بقره ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیه ۲۶۳ ، سوره بقره 

 بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذىً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است؛ و خداوند، بی‏نیاز و بردبار است.

تفسیر نمونه

گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند، بی نیاز و بردبار است.

تفسیر:

برخورد خوب بهتر از انفاق با منت است

این آیه در حقیقت تکمیلی است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترک منت و آزار به هنگام انفاق، می‏فرماید: «گفتار پسندیده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونت های آنان) از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است» (قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی).

این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق می‏کنید در واقع برای نجات خویشتن ذخیره می‏نمایید، «و خداوند (از آن) بی نیاز و (در برابر خشونت و ناسپاسی شما) بردبار است» (و الله غنی حلیم).

نکته‏ها:

– آیه فوق منطق اسلام را در مورد ارزشهای اجتماعی اشخاص، و حیثیت مردم روشن می‏سازد و عمل آنهائی را که در حفظ این سرمایه‏ های انسانی می‏کوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیکو و احیانا راهنمائیهای لازم بهره‏مند کرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نمی‏سازند، از بخشش افراد خود خواه و کوته‏ نظری که در برابر کمک مختصری هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند می‏زنند و شخصیت آنها را در هم می‏شکنند، برتر و بالاتر می‏شمرد. در حقیقت اینگونه اشخاص همانطور که اشاره کردیم بیش از اندازه که نفع می‏رسانند ضرر می‏زنند و اگر سرمایه‏ای می‏دهند سرمایه‏ هائی را نیز بر باد می‏دهند.

از آنچه در بالا گفتیم روشن می‏شود که «قول معروف» معنی وسیعی دارد و هر گونه سخن نیک، دلداری و دلجوئی و راهنمائی را شامل می‏شود. بعضی نیز گفته‏ اند که منظور از آن امر به معروف است ولی این احتمال مناسب به نظر نمی‏رسد.

«مغفره» به معنی «عفو و گذشت» در برابر خشونت ارباب حاجت است. آنها که بر اثر هجوم گرفتاریها پیمانه صبرشان لبریز شده و گاهی بدون هیچگونه تمایل درونی سخنان خشونت آمیزی بر زبان جاری می‏سازند.

این افراد در واقع از اجتماع ظالمی که حق آنها را نداده به این وسیله می‏خواهند انتقام بگیرند و کمترین جبرانی که اجتماع و افراد متمکن در برابر محرومیت آنان می‏توانند بکنند همین است که سخنان آنها را که جرقه‏ های آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.

بدیهی است که تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهای زننده آنان از عقده‏ هایشان می‏کاهد از این رو اهمیت این دستور اسلامی روشن‏تر می‏گردد.

بعضی کلمه «مغفره» را در اینجا به معنی ریشه اصلی آن که پوشانیدن و مستور ساختن است گرفته‏ اند و این کلمه را اشاره به پرده‏ پوشی بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته‏ اند.

ولی این تفسیر با آنچه در بالا گفتیم منافاتی ندارد، زیرا اگر مغفرت به معنی وسیع تفسیر شود هم «عفو و گذشت» را در بر خواهد داشت هم «پوشانیدن و مستور داشتن» اسرار نیازمندان را.

در تفسیر «مجمع البیان» از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسالته حتی یفرغ منها ثم ردوا علیه

بوقار و لین اما بذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرون کیف صنیعکم فیما خولکم الله تعالی».

در این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله گوشه‏ای از آداب انفاق را روشن ساخته می‏فرماید: «هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزی که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته‏ای او را بازگردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته‏ای باشد که مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهائی که خداوند به شما ارزانی داشته چگونه عمل می‏کنید».

– جمله‏ های کوتاهی که در آخر آیات معمولا ذکر شده است و صفاتی از صفات خداوند را بیان می‏کند با مضمون همان آیات حتما ارتباط دارد و با توجه به این نکته منظور را از جمله و الله غنی حلیم: «خدا بی‏نیاز و بردبار است» گویا این است که: چون بشر طبعا طغیانگر است با رسیدن به مقام و ثروت خود را بی نیاز گمان می‏کند و این حالت گاهی موجب پرخاشگری و بد زبانی او نسبت به محرومان و مستمندان می‏شود لذا می‏فرماید: «غنی بالذات» خدا است در حقیقت او است که از همه چیز بی نیاز است و بی نیازی بشر در واقع سرابی بیش نیست و نباید موجب غرور و طغیانگری و بی اعتنائی او نسبت به فقراء گردد، به علاوه خداوند در برابر ناسپاسی مردم بردبار است افراد با ایمان نیز باید چنین باشند.

و نیز ممکن است جمله مزبور اشاره به این باشد که خداوند از انفاقهای شما بی نیاز است و آنچه انجام می‏دهید به سود خود شما است، بنابراین منتی بر کسی ندارید به علاوه او در برابر خشونتهای شما بردبار است و در عقوبت عجله نمی‏کند تا بیدار شوید و خود را اصلاح کنید.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى