تفسیر آیه ۲۶۳ ، سوره بقره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذىً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ *
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر
گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است؛ و خداوند، بینیاز و بردبار است.
تفسیر نمونه
گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند، بی نیاز و بردبار است.
تفسیر:
برخورد خوب بهتر از انفاق با منت است
این آیه در حقیقت تکمیلی است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترک منت و آزار به هنگام انفاق، میفرماید: «گفتار پسندیده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونت های آنان) از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است» (قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی).
این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق میکنید در واقع برای نجات خویشتن ذخیره مینمایید، «و خداوند (از آن) بی نیاز و (در برابر خشونت و ناسپاسی شما) بردبار است» (و الله غنی حلیم).
نکتهها:
– آیه فوق منطق اسلام را در مورد ارزشهای اجتماعی اشخاص، و حیثیت مردم روشن میسازد و عمل آنهائی را که در حفظ این سرمایه های انسانی میکوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیکو و احیانا راهنمائیهای لازم بهرهمند کرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نمیسازند، از بخشش افراد خود خواه و کوته نظری که در برابر کمک مختصری هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند میزنند و شخصیت آنها را در هم میشکنند، برتر و بالاتر میشمرد. در حقیقت اینگونه اشخاص همانطور که اشاره کردیم بیش از اندازه که نفع میرسانند ضرر میزنند و اگر سرمایهای میدهند سرمایه هائی را نیز بر باد میدهند.
از آنچه در بالا گفتیم روشن میشود که «قول معروف» معنی وسیعی دارد و هر گونه سخن نیک، دلداری و دلجوئی و راهنمائی را شامل میشود. بعضی نیز گفته اند که منظور از آن امر به معروف است ولی این احتمال مناسب به نظر نمیرسد.
«مغفره» به معنی «عفو و گذشت» در برابر خشونت ارباب حاجت است. آنها که بر اثر هجوم گرفتاریها پیمانه صبرشان لبریز شده و گاهی بدون هیچگونه تمایل درونی سخنان خشونت آمیزی بر زبان جاری میسازند.
این افراد در واقع از اجتماع ظالمی که حق آنها را نداده به این وسیله میخواهند انتقام بگیرند و کمترین جبرانی که اجتماع و افراد متمکن در برابر محرومیت آنان میتوانند بکنند همین است که سخنان آنها را که جرقه های آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.
بدیهی است که تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهای زننده آنان از عقده هایشان میکاهد از این رو اهمیت این دستور اسلامی روشنتر میگردد.
بعضی کلمه «مغفره» را در اینجا به معنی ریشه اصلی آن که پوشانیدن و مستور ساختن است گرفته اند و این کلمه را اشاره به پرده پوشی بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته اند.
ولی این تفسیر با آنچه در بالا گفتیم منافاتی ندارد، زیرا اگر مغفرت به معنی وسیع تفسیر شود هم «عفو و گذشت» را در بر خواهد داشت هم «پوشانیدن و مستور داشتن» اسرار نیازمندان را.
در تفسیر «مجمع البیان» از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:
«اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسالته حتی یفرغ منها ثم ردوا علیه
بوقار و لین اما بذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرون کیف صنیعکم فیما خولکم الله تعالی».
در این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله گوشهای از آداب انفاق را روشن ساخته میفرماید: «هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزی که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایستهای او را بازگردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشتهای باشد که مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهائی که خداوند به شما ارزانی داشته چگونه عمل میکنید».
– جمله های کوتاهی که در آخر آیات معمولا ذکر شده است و صفاتی از صفات خداوند را بیان میکند با مضمون همان آیات حتما ارتباط دارد و با توجه به این نکته منظور را از جمله و الله غنی حلیم: «خدا بینیاز و بردبار است» گویا این است که: چون بشر طبعا طغیانگر است با رسیدن به مقام و ثروت خود را بی نیاز گمان میکند و این حالت گاهی موجب پرخاشگری و بد زبانی او نسبت به محرومان و مستمندان میشود لذا میفرماید: «غنی بالذات» خدا است در حقیقت او است که از همه چیز بی نیاز است و بی نیازی بشر در واقع سرابی بیش نیست و نباید موجب غرور و طغیانگری و بی اعتنائی او نسبت به فقراء گردد، به علاوه خداوند در برابر ناسپاسی مردم بردبار است افراد با ایمان نیز باید چنین باشند.
و نیز ممکن است جمله مزبور اشاره به این باشد که خداوند از انفاقهای شما بی نیاز است و آنچه انجام میدهید به سود خود شما است، بنابراین منتی بر کسی ندارید به علاوه او در برابر خشونتهای شما بردبار است و در عقوبت عجله نمیکند تا بیدار شوید و خود را اصلاح کنید.
منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام آیت الله مکارم شیرازى