تفسیر آیه ۱۰۴ ، سوره توبه
أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ *
آیا نمیدانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش میپذیرد، و صدقات را میگیرد، و خداوند توبهپذیر و مهربان است؟!
تفسیر نمونه :
و از آنجا که بعضی از گنهکاران مانند متخلفان جنگ تبوک به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اصرار داشتند که توبه آنها را بپذیرد در دومین آیهی مورد بحث به این موضوع اشاره میکند که پذیرش توبه کار پیامبر نیست.
«آیا آنها نمیدانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش میپذیرد (الم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده) نه تنها پذیرنده توبه او است، بلکه «زکات و یا صدقات دیگری را که به عنوان کفاره گناه و تقرب به پروردگار میدهند، نیز خدا میگیرد (و یأخذ الصدقات).
شک نیست که گیرنده ی زکات و صدقات یا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیهالسلام و پیشوای مسلمین است و یا افراد مستحق، و در هر صورت خداوند به ظاهر آنها را نمیگیرد، ولی از آنجا که دست پیامبر و پیشوایان راستین دست خدا است (چرا که آنها نمایندهی خدا هستند) گوئی خداوند این صدقات را میگیرد، همچنین بندگان نیازمندی که به اجازه و فرمان الهی این گونه کمکها را میپذیرند آنها نیز در حقیقت نمایندگان پروردگارند، و به این ترتیب دست آنها نیز دست خدا است.
این تعبیر یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی یعنی زکات را مجسم میسازد، و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه بزرگ الهی به آنها هشدار میدهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند چرا که گیرنده خدا است، نکند همچون افراد کوتاه فکر چنین تصور کنند که مانعی ندارد شخص نیازمند مورد تحقیر قرار
گیرد، و یا آنچنان زکات را به او بپردازند که شخصیتش در هم شکسته شود، بلکه به عکس باید همچون بنده خاضعی در مقابل ولینعمت خود شرط ادب را در ادای زکات و رساندن به اهلش رعایت کنند.
در روایتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده میخوانیم (ان الصدقه تقع فی ید الله قبل ان تصل الی ید السائل): «صدقه پیش از آنکه در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا میرسد»!
در حدیث دیگری از امام سجاد نقل شده که ان الصدقه لا تقع فی ید العبد حتی تقع فی ید الرب «صدقه در دست بنده نمیافتد مگر اینکه قبلا در دست خدا قرار بگیرد» (نخست به دست خدا و بعد به دست بنده میرسد).
حتی در روایتی تصریح شده که همه ی اعمال این آدمی را فرشتگان تحویل میگیرند جز صدقه که مستقیما به دست خدا میرسد!
این مضمون که با عبارات گوناگون در روایات اهلبیت علیهمالسلام خواندیم از طرق اهل تسنن نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با تعبیر دیگری نقل شده است در صحیح مسلم و بخاری چنین آمده است ما تصدق احدکم بصدقه من کسب حلال طیب- و لا یقبل الله الا الطیب- الا اخذها الرحمن بیمینه و ان کانت تمره فتربوا فی کف الرحمن حتی تکون اعظم من الجبل: «هیچ کس از شما صدقهای از درآمد حلالی نمیپردازد- و البته خداوند جز حلال قبول نمیکند- مگر اینکه خداوند با دست راست خود آنرا میگیرد حتی اگر یک دانه خرما باشد، سپس در دست خدا نمو میکند تا بزرگتر از کوه شود.
این حدیث که پر از تشبیه و کنایه های پرمعنی است روشنگر اهمیت فوق العاده خدمات انسانی و کمک به نیازمندان در تعلیمات اسلام است.
تعبیرات مختلف دیگری که در احادیث در این زمینه وارد شده به قدری جالب و پراهمیت است که پرورش یافتگان این مکتب را چنان در برابر نیازمندانی که کمکهای مالی را میگیرند خاضع میکند که گوئی شخص نیازمند بر آنها منت گذارده و افتخار داده که آن کمک را از آنان پذیرفته است!
مثلا از بعضی از احادیث استفاده میشود که پیشوایان معصوم گاهی پیش از آنکه صدقه ای را به شخص نیازمند بدهند نخست دست خود را بعلامت احترام و تعظیم میبوسیدند سپس آنرا به نیازمند میدادند، و یا اینکه نخست آنرا به نیازمند میدادند بعد از او میگرفتند و آنرا میبوسیدند و میبوئیدند و به او بازمیگردانیدند، چرا؟ که با دست خدا روبرو بودند!
اما چقدر دورند مردمی که به هنگام یک کمک جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر میکنند و یا با خشونت و بی اعتنائی با آنها رفتار میکنند و یا حتی گاهی بسوی آنها با بیادبی پرتاب میکنند.
البته همانگونه که در جای خود گفته ایم اسلام نهایت کوشش خود را به خرج میدهد که در تمام جامعه اسلامی حتی یک فقیر و نیازمند پیدا نشود، ولی بدون شک در هر جامعه ای افراد از کار افتادهی آبرومند، کودکان یتیم، بیماران و مانند آنها که توانائی بر تولید ندارند وجود دارد، که باید به وسیله بیت المال و افراد متمکن با نهایت ادب و احترام به شخصیت آنان بینیاز شوند.
و در پایان آیه بار دیگر بعنوان تأکید میفرماید: «و خداوند توبه پذیر و مهربان است» (و ان الله هو التواب الرحیم).
توبه و جبران
همانگونه که از آیات متعددی از قرآن مجید استفاده میشود توبه تنها ندامت و پشیمانی از گناه نیست، بلکه باید توأم با اصلاح و جبران نیز باشد، این جبران مخصوصا ممکن است به صورت کمک های بلاعوض به نیازمندان باشد چنانکه در آیات فوق، و در داستان «ابولبابه» خواندیم.
و این تفاوت نمی کند که گناه یک گناه مالی باشد، یا گناه دیگر، همانگونه که در مسئله متخلفان از جنگ تبوک خواندیم، در واقع هدف این است که روح آلوده به گناه، با عمل صالح و شایسته ای شستشو شود، و پاکی نخستین و فطری را بازیابد.
منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام آیت الله مکارم شیرازى