تفسیر آیه ۱۰۴ ، سوره توبه ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیه ۱۰۴ ، سوره توبه

أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ *

آیا نمی‏دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‏پذیرد، و صدقات را می‏گیرد، و خداوند توبه‏پذیر و مهربان است؟!

تفسیر نمونه :

و از آنجا که بعضی از گنهکاران مانند متخلفان جنگ تبوک به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اصرار داشتند که توبه آنها را بپذیرد در دومین آیه‏ی مورد بحث به این موضوع اشاره می‏کند که پذیرش توبه کار پیامبر نیست.

«آیا آنها نمی‏دانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش می‏پذیرد (الم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده) نه تنها پذیرنده توبه او است، بلکه «زکات و یا صدقات دیگری را که به عنوان کفاره گناه و تقرب به پروردگار می‏دهند، نیز خدا می‏گیرد (و یأخذ الصدقات).

شک نیست که گیرنده‏ ی زکات و صدقات یا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیه‏السلام و پیشوای مسلمین است و یا افراد مستحق، و در هر صورت خداوند به ظاهر آنها را نمی‏گیرد، ولی از آنجا که دست پیامبر و پیشوایان راستین دست خدا است (چرا که آنها نماینده‏ی خدا هستند) گوئی خداوند این صدقات را می‏گیرد، همچنین بندگان نیازمندی که به اجازه و فرمان الهی این گونه کمکها را می‏پذیرند آنها نیز در حقیقت نمایندگان پروردگارند، و به این ترتیب دست آنها نیز دست خدا است.

این تعبیر یکی از لطیف‏ ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی یعنی زکات را مجسم می‏سازد، و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه بزرگ الهی به آنها هشدار می‏دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند چرا که گیرنده خدا است، نکند همچون افراد کوتاه فکر چنین تصور کنند که مانعی ندارد شخص نیازمند مورد تحقیر قرار

گیرد، و یا آنچنان زکات را به او بپردازند که شخصیتش در هم شکسته شود، بلکه به عکس باید همچون بنده خاضعی در مقابل ولی‏نعمت خود شرط ادب را در ادای زکات و رساندن به اهلش رعایت کنند.

در روایتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده میخوانیم (ان الصدقه تقع فی ید الله قبل ان تصل الی ید السائل): «صدقه پیش از آنکه در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا می‏رسد»!

در حدیث دیگری از امام سجاد نقل شده که ان الصدقه لا تقع فی ید العبد حتی تقع فی ید الرب «صدقه در دست بنده نمی‏افتد مگر اینکه قبلا در دست خدا قرار بگیرد» (نخست به دست خدا و بعد به دست بنده می‏رسد).

حتی در روایتی تصریح شده که همه‏ ی اعمال این آدمی را فرشتگان تحویل می‏گیرند جز صدقه که مستقیما به دست خدا می‏رسد!

این مضمون که با عبارات گوناگون در روایات اهلبیت علیهم‏السلام خواندیم از طرق اهل تسنن نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با تعبیر دیگری نقل شده است در صحیح مسلم و بخاری چنین آمده است ما تصدق احدکم بصدقه من کسب حلال طیب- و لا یقبل الله الا الطیب- الا اخذها الرحمن بیمینه و ان کانت تمره فتربوا فی کف الرحمن حتی تکون اعظم من الجبل: «هیچ کس از شما صدقه‏ای از درآمد حلالی نمی‏پردازد- و البته خداوند جز حلال قبول نمی‏کند- مگر اینکه خداوند با دست راست خود آنرا می‏گیرد حتی اگر یک دانه خرما باشد، سپس در دست خدا نمو می‏کند تا بزرگتر از کوه شود.

این حدیث که پر از تشبیه و کنایه‏ های پرمعنی است روشنگر اهمیت فوق‏ العاده خدمات انسانی و کمک به نیازمندان در تعلیمات اسلام است.

تعبیرات مختلف دیگری که در احادیث در این زمینه وارد شده به قدری جالب و پراهمیت است که پرورش یافتگان این مکتب را چنان در برابر نیازمندانی که کمکهای مالی را می‏گیرند خاضع می‏کند که گوئی شخص نیازمند بر آنها منت گذارده و افتخار داده که آن کمک را از آنان پذیرفته است!

مثلا از بعضی از احادیث استفاده می‏شود که پیشوایان معصوم گاهی پیش از آنکه صدقه‏ ای را به شخص نیازمند بدهند نخست دست خود را بعلامت احترام و تعظیم می‏بوسیدند سپس آنرا به نیازمند می‏دادند، و یا اینکه نخست آنرا به نیازمند می‏دادند بعد از او می‏گرفتند و آنرا می‏بوسیدند و می‏بوئیدند و به او بازمی‏گردانیدند، چرا؟ که با دست خدا روبرو بودند!

اما چقدر دورند مردمی که به هنگام یک کمک جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر می‏کنند و یا با خشونت و بی‏ اعتنائی با آنها رفتار می‏کنند و یا حتی گاهی بسوی آنها با بی‏ادبی پرتاب می‏کنند.

البته همانگونه که در جای خود گفته‏ ایم اسلام نهایت کوشش خود را به خرج می‏دهد که در تمام جامعه اسلامی حتی یک فقیر و نیازمند پیدا نشود، ولی بدون شک در هر جامعه‏ ای افراد از کار افتاده‏ی آبرومند، کودکان یتیم، بیماران و مانند آنها که توانائی بر تولید ندارند وجود دارد، که باید به وسیله بیت‏ المال و افراد متمکن با نهایت ادب و احترام به شخصیت آنان بی‏نیاز شوند.

و در پایان آیه بار دیگر بعنوان تأکید می‏فرماید: «و خداوند توبه‏ پذیر و مهربان است» (و ان الله هو التواب الرحیم).

توبه و جبران

همانگونه که از آیات متعددی از قرآن مجید استفاده می‏شود توبه تنها ندامت و پشیمانی از گناه نیست، بلکه باید توأم با اصلاح و جبران نیز باشد، این جبران مخصوصا ممکن است به صورت کمک های بلاعوض به نیازمندان باشد چنانکه در آیات فوق، و در داستان «ابولبابه» خواندیم.

و این تفاوت نمی‏ کند که گناه یک گناه مالی باشد، یا گناه دیگر، همانگونه که در مسئله متخلفان از جنگ تبوک خواندیم، در واقع هدف این است که روح آلوده به گناه، با عمل صالح و شایسته ‏ای شستشو شود، و پاکی نخستین و فطری را بازیابد.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى