تفسیر آیات ۱۱۶ و ۱۱۷، سوره آل عمران ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیات ۱۱۶ و ۱۱۷، سوره آل عمران

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ  * مَثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَ ما  ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

کسانی که کافر شدند، هرگز نمی‏توانند در پناه اموال و فرزندانشان، از مجازات خدا در امان بمانند. آنها اصحاب دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند.  * آنچه آنها ( کفار ) در این زندگی پست دنیوی انفاق می‏کنند، همانند باد سوزانی است که به زراعت قومی که بر خود ستم کرده (و در غیر محل و وقت مناسب، کشت نموده‏اند)، بوزد و آن را نابود سازد. خدا به آنها ستم نکرده؛ بلکه آنها، خودشان به خویشتن ستم می‏کنند.

تفسیر نمونه

تفسیر:

ان الذین کفروا لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شیئا…

نقطه مقابل افراد باایمان و حق‏جوئی که وصف آنها در آیه قبل آمد افراد بی‏ایمان و ستم‏گری هستند که در این دو آیه توصیف شده‏ اند: نخست می‏فرماید: «آنها که راه کفر را پیش گرفتند هرگز نمی‏توانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خویش از مجازات خدا در امان بمانند» زیرا در روز رستاخیز تنها اعمال پاک و نیات خالص و ایمان صادق به درد می‏خورد، نه امتیازات مادی این جهان… «یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم»:

«در آن روز نه ثروت سودی می‏دهد و نه فرزندان مگر آنها که با قلب سلیم در پیشگاه خدا حاضر شوند» (شعراء آیه ۸۹).

اما چرا در آیه از امکانات مادی تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده است این به خاطر آن است که مهمترین سرمایه‏ های مادی یکی نیروی انسانی است که به عنوان فرزندان ذکر شده است، و دیگری سرمایه‏ های اقتصادی می‏باشد. و بقیه امکانات مادی از این دو سرچشمه می‏گیرند.

قرآن با صراحت می‏گوید: امتیازهای مالی، و قدرت جمعی، به تنهائی نمی‏تواند در برابر خداوند، امتیازی محسوب شود، و تکیه کردن بر آنها اشتباه است، مگر هنگامی که در پرتو ایمان و نیت پاک در مسیرهای صحیح بکار گرفته شوند در غیر این صورت سرنوشت صاحبان آنها عذاب جاویدان خواهد بود، (اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون).

مثل ما ینفقون فی هذه الحیات الدنیا کمثل ریح فیها صر…

«صر» و «اصرار» از یک ریشه هستند و به معنی بستن چیزی توام با شدت می‏آید و در اینجا به معنی شدتی است که در باد باشد، خواه به شکل یک باد سوزان و یا سرد و خشک‏ کننده.

در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهای ریاکارانه آنها شده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن تشریح گردیده است:

قرآن انفاق کردن کفار را به باد شدید و سوزان و یا فوق‏ العاده سرد و خشک‏ کننده‏ای تشبیه نموده که به کشت و زرعی بوزد و آنرا خشک کند، البته طبع باد و نسیم، احیاکننده است، نسیم بهاران شکوفه‏ ها را نوازش می‏دهد و غنچه‏ ها را بازمی‏کند، و روح در کالبد درختان می‏دمد، و آنها را بارور می‏سازد. انفاق نیز اگر از سرچشمه اخلاص و ایمان بوجودآید بسیار مفید و سودبخش است، هم مشکلات اجتماعی را حل می‏کند، و هم اثر اخلاقی عمیقی در نهاد احسان‏کننده باقی‏ می‏ گذارد و ملکات و فضائل اخلاقی را در قلب او بارور می‏سازد.

اما اگر باد و نسیم ملایم و احیاکننده تبدیل به طوفان مرگ‏بار و سوزنده و یا فوق‏ العاده سرد گردید به هر گل و گیاهی که بوزد آنرا می‏سوزاند و خشک می‏کند.

افراد بی‏ ایمان و آلوده نیز چون انگیزه صحیحی در انفاق خود ندارند روح خودنمائی و ریاکاری همچون باد سوزان و خشک‏ کننده‏ای بر مزرعه انفاق آنها می‏وزد و آن را بی‏اثر می‏سازد، اینگونه انفاقها نه از نظر اجتماعی مشکلی را حل می‏کند (چون غالبا در غیر مورد مصرف می‏شود) و نه نتیجه اخلاقی برای انفاق‏کننده خواهد داشت.

جالب توجه اینکه قرآن در آیه بالا می‏گوید حرث قوم ظلموا انفسهم «یعنی مرکز وزش این باد سوزان و خشک‏ کننده زراعت کسانی است که به خود ستم کردند، اشاره به اینکه این زراعت‏ کنندگان در انتخاب زمان و مکان زراعت، دقت لازم را به عمل نیاورده و بذر خود را یا در سرزمینی پاشیده‏ اند که در معرض وزش چنین طوفان هائی بوده است، یا از نظر زمان، وقتی را انتخاب کرده‏اند که فصل وزش باد سموم بوده است، و به این ترتیب به خود ستم کرده ‏اند. افراد بی‏ ایمان نیز در انتخاب زمان و محل انفاق به خود ستم می‏کنند و سرمایه‏ های خود را بی‏مورد بر باد می‏دهند.

از آنچه در بالا اشاره شد، با توجه به قرائنی که در آیه وجود دارد معلوم می‏شود که این تشبیه در حقیقت در میان دو چیز است یکی تشبیه انفاق آنها به زراعت بی‏ موقع و در غیر محل مناسب، و دیگری تشبیه انگیزه‏ های انفاق به بادهای سرد و سوزان، و بنابراین آیه خالی از تقدیر نیست و معنی جمله مثل ما ینفقون این است که مثال انگیزه انفاقهای آنها همچون باد خشک و سرد یا سوزانی است (دقت کنید).

جمعی از مفسران گفته‏ اند که این آیه اشاره به اموالی می‏کند که دشمنان اسلام در راه کوبیدن این آئین صرف می‏کردند، و بوسیله آن دشمنان را بر ضد پیامبر اسلام تحریک می‏ نمودند، و یا اموالی که یهودیان به دانشمندان خود در برابر تحریف آیات کتب آسمانی می‏دادند. ولی روشن است که آیه یک معنی وسیع دارد که اینها و غیر اینها را شامل می‏شود.

و ما ظلمهم الله ولکن انفسهم یظلمون:

در پایان می‏فرماید خداوند به آنها ستمی نکرده، این خود آنها هستند که بر خویش ستم می‏کنند، و سرمایه‏ های خود را، بیهوده از بین میبرند، زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجه‏ ای می‏تواند داشته باشد؟

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى