تفسیر آیات ۱۱۶ و ۱۱۷، سوره آل عمران
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ * مَثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر
کسانی که کافر شدند، هرگز نمیتوانند در پناه اموال و فرزندانشان، از مجازات خدا در امان بمانند. آنها اصحاب دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند. * آنچه آنها ( کفار ) در این زندگی پست دنیوی انفاق میکنند، همانند باد سوزانی است که به زراعت قومی که بر خود ستم کرده (و در غیر محل و وقت مناسب، کشت نمودهاند)، بوزد و آن را نابود سازد. خدا به آنها ستم نکرده؛ بلکه آنها، خودشان به خویشتن ستم میکنند.
تفسیر نمونه
تفسیر:
ان الذین کفروا لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شیئا…
نقطه مقابل افراد باایمان و حقجوئی که وصف آنها در آیه قبل آمد افراد بیایمان و ستمگری هستند که در این دو آیه توصیف شده اند: نخست میفرماید: «آنها که راه کفر را پیش گرفتند هرگز نمیتوانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خویش از مجازات خدا در امان بمانند» زیرا در روز رستاخیز تنها اعمال پاک و نیات خالص و ایمان صادق به درد میخورد، نه امتیازات مادی این جهان… «یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم»:
«در آن روز نه ثروت سودی میدهد و نه فرزندان مگر آنها که با قلب سلیم در پیشگاه خدا حاضر شوند» (شعراء آیه ۸۹).
اما چرا در آیه از امکانات مادی تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده است این به خاطر آن است که مهمترین سرمایه های مادی یکی نیروی انسانی است که به عنوان فرزندان ذکر شده است، و دیگری سرمایه های اقتصادی میباشد. و بقیه امکانات مادی از این دو سرچشمه میگیرند.
قرآن با صراحت میگوید: امتیازهای مالی، و قدرت جمعی، به تنهائی نمیتواند در برابر خداوند، امتیازی محسوب شود، و تکیه کردن بر آنها اشتباه است، مگر هنگامی که در پرتو ایمان و نیت پاک در مسیرهای صحیح بکار گرفته شوند در غیر این صورت سرنوشت صاحبان آنها عذاب جاویدان خواهد بود، (اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون).
مثل ما ینفقون فی هذه الحیات الدنیا کمثل ریح فیها صر…
«صر» و «اصرار» از یک ریشه هستند و به معنی بستن چیزی توام با شدت میآید و در اینجا به معنی شدتی است که در باد باشد، خواه به شکل یک باد سوزان و یا سرد و خشک کننده.
در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهای ریاکارانه آنها شده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن تشریح گردیده است:
قرآن انفاق کردن کفار را به باد شدید و سوزان و یا فوق العاده سرد و خشک کنندهای تشبیه نموده که به کشت و زرعی بوزد و آنرا خشک کند، البته طبع باد و نسیم، احیاکننده است، نسیم بهاران شکوفه ها را نوازش میدهد و غنچه ها را بازمیکند، و روح در کالبد درختان میدمد، و آنها را بارور میسازد. انفاق نیز اگر از سرچشمه اخلاص و ایمان بوجودآید بسیار مفید و سودبخش است، هم مشکلات اجتماعی را حل میکند، و هم اثر اخلاقی عمیقی در نهاد احسانکننده باقی می گذارد و ملکات و فضائل اخلاقی را در قلب او بارور میسازد.
اما اگر باد و نسیم ملایم و احیاکننده تبدیل به طوفان مرگبار و سوزنده و یا فوق العاده سرد گردید به هر گل و گیاهی که بوزد آنرا میسوزاند و خشک میکند.
افراد بی ایمان و آلوده نیز چون انگیزه صحیحی در انفاق خود ندارند روح خودنمائی و ریاکاری همچون باد سوزان و خشک کنندهای بر مزرعه انفاق آنها میوزد و آن را بیاثر میسازد، اینگونه انفاقها نه از نظر اجتماعی مشکلی را حل میکند (چون غالبا در غیر مورد مصرف میشود) و نه نتیجه اخلاقی برای انفاقکننده خواهد داشت.
جالب توجه اینکه قرآن در آیه بالا میگوید حرث قوم ظلموا انفسهم «یعنی مرکز وزش این باد سوزان و خشک کننده زراعت کسانی است که به خود ستم کردند، اشاره به اینکه این زراعت کنندگان در انتخاب زمان و مکان زراعت، دقت لازم را به عمل نیاورده و بذر خود را یا در سرزمینی پاشیده اند که در معرض وزش چنین طوفان هائی بوده است، یا از نظر زمان، وقتی را انتخاب کردهاند که فصل وزش باد سموم بوده است، و به این ترتیب به خود ستم کرده اند. افراد بی ایمان نیز در انتخاب زمان و محل انفاق به خود ستم میکنند و سرمایه های خود را بیمورد بر باد میدهند.
از آنچه در بالا اشاره شد، با توجه به قرائنی که در آیه وجود دارد معلوم میشود که این تشبیه در حقیقت در میان دو چیز است یکی تشبیه انفاق آنها به زراعت بی موقع و در غیر محل مناسب، و دیگری تشبیه انگیزه های انفاق به بادهای سرد و سوزان، و بنابراین آیه خالی از تقدیر نیست و معنی جمله مثل ما ینفقون این است که مثال انگیزه انفاقهای آنها همچون باد خشک و سرد یا سوزانی است (دقت کنید).
جمعی از مفسران گفته اند که این آیه اشاره به اموالی میکند که دشمنان اسلام در راه کوبیدن این آئین صرف میکردند، و بوسیله آن دشمنان را بر ضد پیامبر اسلام تحریک می نمودند، و یا اموالی که یهودیان به دانشمندان خود در برابر تحریف آیات کتب آسمانی میدادند. ولی روشن است که آیه یک معنی وسیع دارد که اینها و غیر اینها را شامل میشود.
و ما ظلمهم الله ولکن انفسهم یظلمون:
در پایان میفرماید خداوند به آنها ستمی نکرده، این خود آنها هستند که بر خویش ستم میکنند، و سرمایه های خود را، بیهوده از بین میبرند، زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجه ای میتواند داشته باشد؟
منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام آیت الله مکارم شیرازى